साकेला, सिली र स्यामुना संस्कृति

   सिन्कौली सेउली भाँचौंला
    साकेला सिली नाचौंला
    सोइसोइला हौ कुर्र हा हा
    किरात राईहरुको सांस्कृतिक पर्व साकेलाको अवसरमा सिली नाच्दै गाइने गीतको एक अंश हो माथिको दुई हरफ । यस लेखमा साकेला र सिली के हो भन्ने विषयमा थोरै प्रष्ट पार्न गइरहेको छु ।
    साकेलालाई सबै किरात राईहरुले मान्ने गर्दछन् । विशेषतः मंशिर पूर्णिमा र वैशाक पूर्णिमापछिको केही दिन साकेला पूज्ने र सिली नाच्ने चलन किरात राईहरुमा छ । तर केही किरात राईहरुले अघि–पछि पनि साकेला पुज्ने र सिली नाच्ने गर्दछन् । थरै पिच्छे आ–आफ्नै भाषा भएका किरात राईहरुले साकेलालाई पनि आ–आफ्नै नामले पुकार्छन् । जस्तो साकेला, साकेवा, साकेन्वा, साकला, सान्केवा, तोष, तोषी, वास, सेग्रो... आदि । तर सबै थरीका किरात राईहरुले यो चाड मान्ने हुनाले साकेला सबै किरात राईहरुको साझा पर्व हो भन्न सकिन्छ ।
    साकेला पर्वमा किरात राईहरुले सिली नाच्ने गर्दछन् । सिली विभिन्न प्रकारको हुन्छ । यहि सिलीलाई साकेला नाच भन्ने चलन अचेल छ । तर साकेला र सिली फरक कुरा हुन् । यसको चर्चा पछि गरिने छ ।
    साकेलाको उत्पत्ति सम्बन्धि विभिन्न मिथकहरु छन् । श्रृष्टिकर्ता पारुहाङ र सुम्निमाले नै साकेला मान्न र सिली नाच्न सिकाएको भन्ने कथन पनि छ । हेछाकुप्पा र उनका चेलीहरु तोयामा र खियामाले पहिलो सिली नाचेको भन्ने किरात राईहरुमा प्रचलिन एक मिथकमा पाइन्छ । यस्तै एक मिथकले किराती राजा बुध्दहाङ र उनकी चेली सोइसोइलासँग साकेला र सिलीको साइनो जोड्छ । विगत वर्षहरुमा जस्तै चेली सोइसाईलाले माइति बुध्दहाङलाई दोलों (पगरी) लगाईदिने क्रममा अचनाक रजस्वला भएपछि लाजले सोइसोईला जङ्गल तिर भागिन् । तव भेला भएका आफन्तहरुले फर्केर दोलों (पगरी) लगाईदेउ सोइसोइला भनी पछाडि लागे तर सोइसोइला जंगलमै विलाईन्, फर्किनन् । टाउकोमा लगाईदिनु पर्ने दोंलो (पगरी) बुध्दहाङको काँधमा थियो । सो दोंलो जमिनमा खस्यो र तत्कालै शिलामा परिणत भयो । त्यहीबेला देखिनै साकेला मान्न थालिएको र सिली नाच्न थालिएको भन्ने मिथकमा छ । अचेल पनि साकेलाको अवसरमा सिली नाच्दा ‘सोइसोइला हौ कुर्र हा हा’ भनेर गीत गाउने गरिन्छ । यो मिथकले साकेला र सिलीसँग केही सम्बन्ध राखे पनि बुध्दहाङ कहाँ र कुन समयका राजा थिए भनेर मिथकले भन्दैन । यसप्रकार साकेला र सिली नाच यहि बेलादेखि सुरु भएको हो भनेर भन्ने ठ्याक्कै आधार अहिलेसम्म फेला परेको छैन र भविश्यमा पनि फेला परने सम्भावना कम नै छ ।
    किरात राईहरुको रस्ती–वस्तीमा साकेलाथानहरु र साकेला सम्बन्धि धेरै कथाहरु प्रसस्तै भेट्न र सुन्न पाइन्छ । तत्तत् स्थानमा साकेलाको उत्पत्तिका कथाहरु फरक–फरक छन् । तर साकेला मान्ने समय र साकेलासँग राखिने अपेक्षामा कुनै भिन्नता छैन । वैशाकपूर्णिमामा अन्नबाली लगाउने समय भयो, समयमै पानी परोस्, अन्नबाली राम्रोसँग लाउन पाउँ, किरा–फट्याङ्ग्रा र जिव–जन्तुले अन्नबाली नष्ट नगरिदेओस्, प्राकृतिक प्रकोप नहोस् भनेर साकेलासँग पुकार गरिन्छ । मंशिरमा अन्नबालीहरु राम्रोसँग उत्पादन भयो, प्रकृति अनुकूल भएको हुनाले सबैले अन्नबाली घरमा भित्र्यायौं, अन्नबालीमा सह रहोस्, यसलाई अब प्रयोग गर्दैछौं–अन्नबाली प्रयोग गर्दा कुनै शारिरिक अस्वस्थता आइनलागोस् भन्दै साकेलालाई नयाँबालीहरु चढाईन्छ । कतै–कतै वैशाके पूर्णिमामा मात्र साकेला पुज्ने चलन छ भने कुनै–कुनै राईहरुमा वैशाके र मंशिरेपूर्णिमासँगै माघ, चैत्र र असारमा समेत साकेलाको पूजा गरी सिली नाच्ने चलन छ । यी माथिका उदाहरण हेर्दा साकेला पुज्नुको अर्थ प्रकृतिलाई खुसी तुल्याउनु हो भन्ने देखिन्छ भने यसको सम्बन्ध कृषिसँग प्रत्यक्ष जोडिएको छ । वैशाक पूर्णिमाको साकेला अगाडि धेरै जसो किरात राईहरुले घर–घरमा पितृ पूजा समेत गर्ने गर्दछन् । पितृ पूजामा समेत नयाँ अन्नको बोटहरु चढाउने गरिन्छ र सिली समेत नाचिन्छ । पितृ पूजा गर्नुलाई साकेला भनिन्दैन, यसलाई विभिन्नथरी राईहरुले आ–आफ्नै भाषामा आ–आफ्नै नामले सम्बोधन गर्ने गर्दछन् (चाम्लिङहरुले हुइलुङ भन्छन्) । तर पितृपूजाको अर्थ आ–आफ्ना पितृहरुलाई सम्झनु र उनीहरुको नाममा अन्नबाली अर्पण गर्नु हो । पितृ पूजाको अवसरमा समेत सिली नाचिने हुनाले साकेलामा नाचिने नाच साकेला नाच नभई ‘सिली’ हो भनेर भन्न सकिन्छ ।
    साकेला, किरात राईहरुको धामीले निकाल्ने गर्दछन् । साकेला निस्किने संकेत धामीलाई सपनामा वा कुनै ठाउँमा धामीबस्दा मिल्ने विज्ञहरु बताउँछन् । साकेला निकाल्दा शुभ वा अशुभ के हुन्छ भनि धामीले नै खुट्याउँछ । साकेला निकाल्दा राम्रो हुने भए वैशाक वा मंसिर पूर्णिमादेखि औंशीको बीचमा शुभदिन हेरेर निकालिन्छ । साकेला निकाल्दा धामीसँगै बुढापाकाहरुको पनि विशेष भूमिका हुन्छ । साकेला पानी, हावा र जमिनमा हुन्छ भनिन्छ । तर धेरै ठाउँमा जमिनबाटै साकेला निकालिएको कथा गाउँघरमा सुनिन्छ । साकेला रहेको ठाउँ धामीले निश्चित गरेपछि सो ठाउँमा खन्दा अण्डाकारको दुई वा दुईभन्दा बढी ढुङ्गा निस्किन्छ । निस्किएको साकेलाको रङ्ग हेरेर धामीले भविश्यवाणी गर्दछन् । साकेलाको रङ्ग सेतो, खैरो र कालो हुन्छ भनिन्छ । सेतो शुभको प्रतिक हो भने कालोलाई अशुभ मानिन्छ । कतिपय किरात राईहरुको थातथलोमा कालो साकेला निस्किएपछि साकेला धामीको समेत सोही वर्ष वा केही वर्षपछि मृत्यू भएको कथाहरु प्रसस्तै सुन्न पाइन्छ । यस प्रकार साकेला संकेतको प्रतिक मात्र हो, भन्न सकिन्छ ।
    साकेलालाई किरात राईहरुभन्दा बाहेकका जातिहरुले चण्डी भन्दै आएकाछन् । किरात राई लगायत अन्य जातिका लेखकहरुले सिलीलाई धेरै ठाउँमा चण्डी नाच भनेर लेखेको हामी पाउँछौं । तर साकेला, चण्डी होइन र सिली, चण्डीनाच हुनै सक्दैन भन्ने पंक्तिकारको दावी छ । ‘चण्डी’ हिन्दु धर्ममा (विषेशतः दशैसँग जोडिएको कथा) बर्णित एक देवी हुन् । जसको सहायताले महिशासुर दानवको बध गरेर देवताहरुको कल्याण गरिन्छ । हिन्दु धर्मशास्त्रमा देवताहरुभन्दा बढी शक्तिशालीको रुपमा चण्डीलाई उभ्याईएको छ । चण्डीलाई महादेव शिवकी अर्धाङ्गिनी पार्वतीको परिवर्तित रुप मानिन्छ । बेद र पुराणहरुमा महादेव शिवले किरातेश्वर र पार्वतीले किरातीनीको भेष धारण गरेको भन्ने उल्लेख छ । यही आधारमा पारुहाङ र सुम्निमालाई शिव र पार्वती कै अर्को रुप भनेर पनि भनिन्छ । तर सबैले ख्याल गर्नु पर्ने कुरो के हो भने किरात राईहरुले शक्ति प्राप्तीको लागि कुनै पनि देवताको पूजा गर्दैनन् । प्रकृति र पितृहरुको पूजा गर्ने किरात राईहरु सुख, शान्ति, सु–स्वास्थ्यको कामना मात्र गर्दछन् पूजा–आजामा । साकेला संकेतको प्रतिक हो भनेर माथि भनि सकिएको छ । र, साकेलालाई हालसम्म न पुरुष पात्रमा कसैले उभ्याएको छ, न महिला पात्रनै साकेला हो भनेर कसैले भन्न सक्छ । साकेला कुनै लिङ्विशेष होइन, यो प्रकृतिको विशुद्घ संकेत हो । प्रकृतिको कुनै लिङ्ग हुँदैन । यस प्रकार शक्तिस्वरुपा चण्डी र प्रकृतिको संकेत साकेला कसरी एक हुन्छ ? बरु साकेलालाई कसरी चण्डी भनियो होला भन्ने कुरामा एकपटक ध्यानचाँहि पु¥याउनै पर्छ । नेपालका अधिकांश पात्रो वा क्यालेण्डरहरुमा वैदिक हिन्दु संस्कृतिका पर्व–उत्सव आदिलाई प्राथमिकतामा राखेर लेखिन्छ । बुध्दजयन्ति अर्थात वैशाक पूर्णिमालाई यी पात्रोहरुमा चण्डिपूर्णिमा भनेर लेखिन्दै आएको छ । यही पूर्णिमाबाट शुरु हुने साकेला पर्वलाई हिन्दु धर्मावलम्बीहरुले चण्डी भनेको र यस अवसरमा नाचिने नाचलाई चण्डी नाच भनेको कुरोमा दुईमत छैन । आ–आफ्नै भाषा भएका राईहरुमा साकेलाको नाम पनि फरक–फरक हुनुको कारणले अरुले भनिदिएको चण्डी नामले चाँडै लोकप्रियता पायो । तर यर्थाथता बुझेपछि अचेल साकेलालाई चण्डी र सिलीलाई चण्डी नाच होइन भन्न थालेका छन् स्वयं किरात राईहरु । यहाँ अर्को प्रश्न पनि उठ्न सक्छ, कि चण्डी पूर्णिमामा पश्चिमाञ्चल तिर हिन्दु आर्य र गुरुङ–मगरहरुले कोट पूजा र हात हतियारको पूजा समेत गर्दछन् । यता कतिपय किरात राईहरुले वैशाक पूर्णिमा पछाडि पितृ पूजा गर्दा हातहतियारको समेत पूजा गर्दछन् । तर हातहतियारको पूजा गर्नुको उद्देश्यमा पनि फरक छ । पश्मिाञ्चलतिरका हिन्दु आर्य र गुरुङ–मगरहरुले शक्ति प्राप्तीको उद्देश्यले कोट र हातहतियारको पूजा गर्दछन् भने किरात राईहरुले वैशाकपूर्णिमा पछाडि अन्नबाली लगाउने समय भयो, अब तिमीहरुलाई अन्नबाली लगाउने काममा प्रयोग गर्दैछौं, यसरी प्रयोग गर्दा चोटपटक नलागोस् भनी कामना गर्न हातहतियारको पूजा गर्ने हो । यसर्थ हातहतियारको पूजाको उद्देश्यले पनि साकेला र चण्डी एउटै होइन भन्ने प्रष्ट पार्छ ।
    साकेला र पितृपूजाको समयमा नाचिने सिली (नाच) कति पुरानो हो यसै भन्न सकिन्न । तर नेपालका अन्य समुदायमा प्रचलित धेरै नाचहरु जस्तै सिली (नाच) पनि पुरानो हो भनेरचाँहि दावी गर्न सकिन्छ । सिली (नाच) पनि समयक्रमसँगै थपिन्दै र परिवर्तन हुँदै आएको आभाष हुन्छ । विशेषतः सिलीहरु चार प्रकारको हुने गरेको छ । श्रृष्टीका कथाहरु समेट्दै नाचिने सिली, पशुपंक्षिहरुको नक्कल गर्दै नाचिने शिली, अन्नबाली लाउनेदेखि उठाउनेसम्मको अभिनय गर्दै नाचिने सिली र श्रृङ्गार एवं मनोरञ्जनको अभिनय गर्दै नाचिने शिली । विशेषतः अघिल्लो दुई प्रकारका शिलीहरु खुट्टा प्रधान र पछिल्लो दुईप्रकारको शिलीहरु हात प्रधान हुन्छन् । यी चारप्रकारको शिलीहरु मध्ये श्रृष्टीका कथाहरु समेट्ने सिलीहरु बढी पुरानो हुन् र अन्य शिलीहरु समयक्रमसँगै थपिन्दै गएका हुन् भन्न कञ्जुस्याई गरिरहनु पर्दैन । यी चार प्रकारका शिलीहरु भित्र पनि विभिन्न प्रकारहरु हुन्छन् । किरात राईहरुको रस्ती–बस्तीतिर पसेर सोध्ने हो भने चाररात चारदिनमा पनि सबै सिली नाचेर सकिन्दैन भन्छन् बुढापाकाहरु । साकेला र पितृ पुज्दा नाचिने सिली क्रमबद्घ हुनुपर्छ नत्र  सिली टिप्ने (नाच्ने) अगुवा खस्छ भनिन्छ ।
    सिली नाच्दा ढोल र झ्याम्टालाई बाजाको रुपमा तथा चौरी गाईको चमर, सिलीमी, खुर्पा, धनुषकाँड आदिलाई सहायक सामग्रीको रुपमा प्रयोग गरिन्छ । ढोल बजाउने तरिका पनि सबै किरात राईमा मिल्दैन । विशेषतः सिली नाच्दा सिली अनुसार ढोल बजाईन्छ । सिली नाच्दा सोई सोईला हौ कुर्र हा... हा.... भन्ने भाकामा गीत गाइन्छ र त्यसको अर्थ के हो भनेर माथि नै भनि सकिएको छ । यसको साथै ढोल बजाउँदै ढोलेहरु स्याब्बा...स्याब्बा...र वाहुरे...वाहुरे समेत भन्नछन् । यी दुवैको अर्थ ‘राम्रो’ भनेको नै हो । तर गीत गाउँदा सोई सोईला सँगै ‘स्यामुना’ को लयमा पनि गाईन्छ । यी दुवै गीतहरुको लय फरक–फरक छ । स्यामुनाको खास अर्थ किरात राईहरुको कुनै पनि भाषामा छैन । तर यो ‘स्यामुमा’ को अप्रभंश हो भन्न सकिन्छ । किरात राईहरुले नमस्कार भन्दा सेवा, हौवासँगै ‘स्यामुमा’ पनि भन्ने गर्दछन् । यही स्यामुमाको अप्रभंश नै ‘स्यामुना’ हो ।
    अन्त्यमा किरात राईहरुको महत्वपूर्ण साँस्कृतिक उत्सव तथा शान्तिका अग्रदुत गौतम बुध्दको जन्म, ज्ञानप्राप्ती र मृत्यु भएको दिन वैशाक पूर्णिमाको यो पावन अवसरमा सबैलाई यहि भन्दैछु....
        तल तल सिमसारैमा, घुमाई लाने कुलो स्यामुना
        धनसम्पत्ति केही होइन, माया रै’छ ठूलो स्यामुना
        आ है माया रै’छ ठूलो स्यामुना । 
समाप्त ।