पूर्वमा दशैंको टीका पाँच दिनसम्म लगाईन्छ भन्ने कुरा सुनेर पश्चिमका नेपालीहरु धेरैलाई आश्चर्य लाग्न सक्छ । त्यसैगरी पश्चिममा दशमीको दिन मात्र टीका लाउने चलन छ भनेर सुनाउँदा पूर्वका नेपालीहरु धेरैलाई आश्चर्य लाग्न सक्छ । तर यथार्थता के हो भने पूर्वमा दशमीदेखि पूर्णेसम्म पाँचै दिन महत्वका साथ दशैंको टीका लाउने चलन छ भने पश्चिममा दशमीको दिन मात्र दशैंको टीका लाउने गरिन्छ । बरु घरका केटा(केटीहरुलाई क्रोजागत पूर्णिमाको दिन भने टीका लाइदिने सामान्य चलन पश्चिममा छ। अर्को कुरो दशैंको बेलामा पूर्वमा निधारभरी टीका लाईन्छ भने पश्चिममा माझा निधारमा अलिकती मात्र लाईन्छ । दशैंको टीका लाउने चलन पूर्व र पश्चिममा फरक पर्नुको कारण के हो ? त्यसको थोरै बिवेचना गरौं ।
खासमा दशैं, दशहरा वा बिजयादशमीको महत्वपूर्ण र धार्मिक तथा ऐतिहासिक पक्ष भनेको दुर्गा पूजा हो । यसबेला संसारभरका हिन्दुहरुले महत्वका साथ दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गर्ने गर्छन् । खासगरी भारतको पश्चिम बंगाल लगायतको राज्यमा त भब्य रुपमा दुर्गा पूजा गर्ने गरिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने पूर्व(पश्चिम सबैतिरका हिन्दुहरुले नौ दिनसम्म घरमा दुर्गा थापेर मालश्री गाउँदै देवी दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गर्छन् । पश्चिम बंगालको प्रभावले गर्दा तराईका हिन्दुहरु भने सार्वजनिक स्थानमा दुर्गाको मूर्ती स्थापना गरेर सामुहिक रुपमा दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गर्ने गर्दछन् । यसर्थ दशैं, दशहरा वा बिजयादशमीमा संसारका हिन्दुहरुले स(भक्तिपूर्वक गर्ने पूजा(अनुष्ठान भनेको दुर्गाको नै हो । कतै कतै रावणको पुत्ला दहन गर्ने समेत गरिन्छ ।
तर नेपालको सन्दर्भमा भने फरक छ । कि, नेपालमा दशैंको बेला जमरा राख्ने, फूलपाती भित्र्याउने, सेनाले लहरे बढाइँ गर्ने, मार हान्ने र रातो टीका थाप्ने लगायतका साँस्कृतिक उत्सव आदि गरिन्छ । दुर्गा पूजा बाहेकका यी उत्सवहरु नेपालका पहाडीमूलका हिन्दुहरु बाहेक अरु हिन्दुहरुले गर्दैनन् । नेपालकै तराई मूलका हिन्दुहरुमा समेत यसको प्रभाव छैन । यसर्थ नेपालका पहाडी मूलका हिन्दुहरुले दशैंको बेला दुर्गा पूजाको अतिरिक्त गर्ने साँस्कृतिक क्रियाकलापको श्रोतलाई नेपाल भित्रै खोजिनु पर्छ । र, यसरी खोजी गर्ने क्रममा हात लाग्ने महत्वपूर्ण आधार भने कै गोर्खा दरबारबाट फूलपाती ल्याएर हनुमान ढोकाको दशैं घरमा भित्र्याएपछि दशैं शुरु भएको मानिने जनविश्वास हो । त्यसैले दशैंको समयमा दुर्गा पूजा बाहेक जमरा राख्ने, फूलपाती भित्र्याउने, लहरे बढाइँ गर्ने, मार हान्ने र रातो टीका लाउने चलनको शुरुवात पृथ्वीनारायण शाहको गोर्खा राज्य बिस्तार अभियानसँगै भएको हो भनेर दावी गर्न सकिन्छ । र, यहि दावी भित्र दशैंको टीका लाउने सन्दर्भमा पूर्व र पश्चिमबीच देखिने फरकपनको वास्तविकता लुकेको छ ।
हामीलाई के कुराको राम्रोसँग ज्ञान छ भने, पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खा राज्य बिस्तार अभियान पहिला पूर्वतर्फ बढाए । अर्थात पृथ्वीनारायण शाहको जीवनकालमा गोर्खा राज्यको बिस्तार पूर्वतर्फमात्र भयो । खासगरी पूर्वतर्फ हिन्दु नै भए पनि फरक सभ्यता र पहिचान भएका मल्ल र सेनहरुको राज्य थियो । उपत्यकामा राजाहरु मल्ल भए पनि राज्य सञ्चालनमा नेवार समुदायको बर्चश्व र समाजमा नेवारी भाषा, संस्कृती र सभ्यताको बोलवाला थियो । उपत्यकाभन्दा पूर्व्तिर सेनहरुको शासन भए पनि गाउँ(गाउँमा तामाङ र किरातीहरुको स्वायत्त राज्य सञ्चालनमा थिए । पृथ्वीनारायण शाहको आक्रमण पूर्व तामाङ र किराती वस्तीहरुमा खस(आर्यहरुको उपस्थिति नगन्य मात्रमा थियो । ती खस(आर्यहरु पनि पूजारीको रुपमा वा सेन राजाहरुको सैनिकको रुपमा मात्र किराती र तामाङको थातथलोमा पुगेका थिए । जब उपत्यका लगायत तामाङ र किराती थातथलोहरुलाई गोर्खा राज्यले आफ्नो अधिनमा पार्यो तब पश्चिमबाट खस(आर्यहरुको बसाइँसराइ पूर्वतर्फ सर्न थाल्यो । पृथ्वीनारायण शाहले पहिलोपल्ट अरु राज्यको अधिनस्थ भू(भाग जितेको भनेको नुवाकोट हो । जहाँ दशैं आउनै लाग्दा आक्रमण भएको थियो । भनिन्छ नुवाकोटका रक्षक जयन्त राना मगर मारिएको दिन, दशैंको टीकाको दिन थियो । खासगरी रामायण लगायतका केही बैद्धिक साहित्यमा नवरात्रको बेला देवि दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गरि कुनै पनि कदम चाल्दा सफलता हात लाग्छ भन्ने उल्लेख छ । अयोध्याका राजा रामले पनि नवरात्रकै अवसरमा देवि दुर्गाको पूजा(आराधना गरि लंकामाथि आक्रमण गर्दा बिजय पाएको कथाहरुले बताउँछ । यिनै कथाहरुको प्रभाव पृथ्वीनारायण शाहमा परेको देखिन्छ । नुवाकोट, कीर्तिपुर, मकवानपुर, कान्तिपुर र पूर्वको माझ किरातमाथि धावा बोल्दा कि आश्विन शुक्लपक्षको नवरात्र, कि चैत्र शुक्लपक्षको नवरात्र कै साइत पारिएको छ । र, अधिकांस जीत दशैंकै बेला हातलागेको छ । यसर्थ अर्को राज्य जीतेको खुशी मनाउने क्रममै मार, टीका, फूलपाती जस्ता सहायक उत्सवहरु दशैंमा गाभिएका हुन् । निश्चय पनि उसबेला गोर्खालीको लागि पूर्वका राज्यहरु बिजय गर्नु ठूलो खुशीको कुरो थियो । त्यही खुशी ब्यक्त गर्ने क्रममा पूर्व पुगेका खस(आर्यहरुलाई दशैंमा दुर्गा पूजाभन्दा मार, फूलपाती र टीका सर्वा्धिक महत्वको बिषय बन्न पुग्यो र दशमीको दिनदेखि पूर्णिमा सम्मै टीका लगाएर दशैं मनाउन थाले ।
पृथ्वीनारायण शाहको देहवसानपछि प्रतापसिं शाहको राज्यकाल भरी खासै गोर्खालीले अन्य राज्यमाथि आक्रमण गरेन । यसको पछाडि साइनो सम्बन्धले पनि काम गरेको छ । लम्जुङ र गोर्खा त एउटै आमाको सन्तानले स्थापित गरेको राज्यहरु थिए । तनहुँ, पृथ्वीनारायण शाहका पीता नरभुपाल शाहको मावली र जन्मेको ठाउँ समेत थियो । पाल्पा स्वयं पृथ्वीनारायण शाहको मावली राज्य थियो। यी तीन राज्यको सीमा ननाघी अरु राज्यहरुमाथि आक्रमण गर्नु सम्भव थिएन । यसर्थ प्रतापसिं शाहले यी साइनो(सम्बन्धी राज्यहरुमा आक्रमण गर्न चाहेनन् । तर प्रतापसिं शाहको अकालमै मृत्यु भएपछि बालक राजा रणवहादुर शाहको न्यायबी भै बसेका राजेन्द्रलक्ष्मी र बहादुर शाहले साइनो(सम्वन्धको रेखालाई महत्व दिएनन् । पाल्पासँग सन्धी गरि अन्य राज्यहरु धमाधम जित्दै गए । यसरी जितिएका राज्यहरु सबै खस(आर्य समुदायकै राजा(रजौटाहरुको थियो । पश्चिमका खस(आर्यहरु नवरात्रमा दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान त गर्थे तर गोर्खालीले झैं फूलपाती भित्र्याउने, मार हान्ने, टीका लाउने गर्दैन थिए । तर जब पश्चिमी भु(भागहरु गोर्खा अधिनस्थ भए तब त्यहाँ तैनाथ गोर्खाली सेनाहरुले दशैंमा टीका लाउने कार्य गरे । त्यसैको सिको वा गोर्खालीहरुको उर्दीमा पश्चिमका खस(आर्यहरुले पनि टीका लगाउन शुरु त गरे तर पूर्व पुगेका खस(आर्यले जतिको महत्व दिन सकेनन् । जसको ज्वलन्त उदाहरण बर्तमानमा पनि देख्न सकिन्छ कि, पूर्वमा पाँच दिन धुमधामको साथ टाढा(टाढाको नरनातामा समेत पुगेर टीका लाउने चलन पश्चिममा एक दिन दशमीको दिनमा मात्र सिमित छ ।
दशैंको टीका, पूर्वमा किन निधार भरी र पश्चिममा किन माझा निधारमा मात्र ?
खासमा दहीमा मुछेको अक्षताको सेतो टीका पूर्वको किराती समुदायले परापूर्वकालदेखि प्रयोगमा ल्याएको संस्कृति हो । पास्नी, छेवर, बिवाह लगायतको शुभकार्यहरुमा सम्बन्धितहरुलाई निधारभरी सेतो अक्षताको टीका लगाई दिने चलन अझैसम्म जीवितै छ । किरातीहरुमा सेतो अक्षताको टीकालाई शुभ वा पवित्रताको प्रतिकको रुपमा लिइन्छ । पृथ्वीनारायण शाहको गोर्खाली फौजले पूर्वमा किरातीभूमि जितिसकेपछि त्यहाँ पुगेका खस(आर्यहरुले किरातीहरुमै बिद्यमान निधारभरी अक्षताको टीका लाउने चलनलाई दशैंमा समाहित गरेका हुन् । तर पश्चिममा भमे माझा निधारमा चन्दन लाउने खस(आर्यकै संस्कारलाई जिवन्त राख्दै दशैंको टीका पनि माझा निधारमा मात्रै सिमित हुँदै आयो ।
त्यसो भए अक्षताको टीका किरात कै हो त ?
बिवाह, पास्नी, ब्रतबन्ध आदिमा किराती लगायत अन्य आदिवासी समुदायमा पनि सम्बन्धित ब्यक्तिलाई निधारभरी दहीमा मुछेको चामलको टीका लाइदिने चलन परापूर्वाकाल देखि नै छ । यहाँ सम्बन्धित ब्यक्ती भन्नाले बेहुला(बेहुली वा पास्नी र छेवर हुँदै गरेका बाल(बालिका बुझ्नुपर्छ । उनीहरु बाहेक लोकन्ता(लोकन्ती वा पास्नी र छेवर हुँदै गरेका बालबालिकालाई समात्ने साथीलाई पनि टीका लाइदिने चलन छ । तर दशैंमा जस्तो प्रत्येक ब्यक्तिलाई टीका लाइदिने गरिन्दैन । बरु उपस्थित सबैले सम्बन्धित ब्यक्तिहरुलाई चाहिँ टीका लगाई दिन्छन् । त्यसैगरी ब्यक्तिगत उत्सव आदिभन्दा बाहेक किराती समुदायको कुनै पनि चाड(पर्व आदिमा अक्षताको टीका लाउने चलन छैन । अतस् निधारभरी अक्षताको टीका लाउने संस्कार किरातीहरुमा भए पनि दशैंको टीका भने किरातीहरुको संस्कार होइन । गोर्खा राज्यको बिस्तारसँगै किरातीभूमिमा पुगेका हिन्दुआर्यहरुले किरातीहरुको संस्कार सिकेर दशैंमा निधारभरी अक्षताको टीका लाउन भने थालेका हुन् ।
किरातीहरुमा दशैंको प्रभाव कस्तो छ ?
पृथ्वीनारायण शाह स्वयंको जीवनकालमा किराती भूमि जीते पनि बिजित किरातीहरुलाई हिन्दु(आर्य संस्कृति जब्बरजस्त लादेको देखिन्दैन । किरातीहरु गाई(गोरु खाने समुदाय भए पनि पृथ्वीनारायण शाहको शासनकालमा खासै हस्तक्षप भएको छैन । त्यसो नहुनुको कारण किरातीहरुलाई चिढ्याएर भरखरै जितेको भूमिमा बिद्रोह निम्त्याउनु थिएन । तर पृथ्वीनारायण शाहको पालामा जे भएन त्यो काम रणवहादुर शाहको शासन कालबाट प्रारम्भ भयो । दशैं मान्ने उर्दि मात्र जारी भएन, दशैं नमान्नेहरुको किपट, सुब्बाङ्गी, देवान, मुखिया र राई पद खोस्ने लालमोहर नै जारी भयो । गाई(गोरु काट्न प्रतिबन्ध लगाईयो । पछि जङ्गवहादुरको शासनकालमा त दशैं हाम्रो चाड नभएकोले मान्दैनौं भन्नेहरुलाई मृत्यु दण्ड समेत दिईयो । यसरी राज्यको निरंकुश आदेशमा किरातीहरुले पनि दशैंमा जमरा राख्ने, टीका लाउने र काटमार गर्ने कार्य गर्न थाले । तापनि किरातीहरुले दुर्गा थाप्ने र रातो टीका लाउने भने गरेनन् । टीका लगाउँदा पनि सेतै मात्र लगाए । तर २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनसँगै किरातभूमिमा दशैं बहिस्कारको लहर चल्यो । किराती गाउँहरुमा टीका लाउन छोडिन थालियो । खस(आर्य समुदायको सघन बसोवास रहेको ठाउँभन्दा अन्यत्रको किराती गाउँहरुमा अचेल दसैंमा टीका लगाइन्दैन । टीका लाउन नछोड्ने किरातीहरुमा पनि दसैंको खासै उल्लास देखिन्दैन । किनकी वल्लो गाउँ(पल्लो गाउँ, नर(नातामा टीका लगाउने चलन बन्द भएकोले आफूमात्र टीका लाउनुको मज्जै पो के रह्यो र ? साँच्चै दसैंमा टीका लाउने किराती अनुहार अचेल जोकर जस्तो पो लाग्न थालेको छ । त्यसैले घरमा टीका लाए पनि घर बाहिर निस्कन्दा टीका पुछेर निस्कनु पर्ने अवस्था छ दसैंमा टीका लाउने किरातीहरुमा । अर्को्तिर किरातीहरुले दसैंमा टीका लाउन छोडेपछि खस(आर्य समुदायको दसैंमा पनि रौनकता घट्दै गएको छ । झापा, मोरङ र सुनसरीमा क्रमशः थुप्रन्दै गएका पूर्वमा खस(आर्यहरु किरातभूमिमा अल्पसंख्यकमा पर्दै गएका छन्, त्यसैले उनीहरूको दसैं पनि अलिनो हुँदै गएको छ । अझ अचेल त पूर्वका खस(आर्यहरुले पनि निधारभरी टीका लाउने चलनलाई त्याग्दै माझानिधारमा अलिकती मात्र लाउने चलन चलाउँदै गएका छन् । बसाइँसराइले गर्दा होला नरनाताहरु नरहेपछि टीकाको दिनभन्दा अरु दिन टीका लाएर हिंड्नेहरु बाटोमा कमै भेटिन थालेको छ । लाग्छ दशैको टीका लाउने सन्दर्भमा अब पूर्वले पश्चिमको सिको गर्दैछ ।
खासमा दशैं, दशहरा वा बिजयादशमीको महत्वपूर्ण र धार्मिक तथा ऐतिहासिक पक्ष भनेको दुर्गा पूजा हो । यसबेला संसारभरका हिन्दुहरुले महत्वका साथ दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गर्ने गर्छन् । खासगरी भारतको पश्चिम बंगाल लगायतको राज्यमा त भब्य रुपमा दुर्गा पूजा गर्ने गरिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने पूर्व(पश्चिम सबैतिरका हिन्दुहरुले नौ दिनसम्म घरमा दुर्गा थापेर मालश्री गाउँदै देवी दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गर्छन् । पश्चिम बंगालको प्रभावले गर्दा तराईका हिन्दुहरु भने सार्वजनिक स्थानमा दुर्गाको मूर्ती स्थापना गरेर सामुहिक रुपमा दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गर्ने गर्दछन् । यसर्थ दशैं, दशहरा वा बिजयादशमीमा संसारका हिन्दुहरुले स(भक्तिपूर्वक गर्ने पूजा(अनुष्ठान भनेको दुर्गाको नै हो । कतै कतै रावणको पुत्ला दहन गर्ने समेत गरिन्छ ।
तर नेपालको सन्दर्भमा भने फरक छ । कि, नेपालमा दशैंको बेला जमरा राख्ने, फूलपाती भित्र्याउने, सेनाले लहरे बढाइँ गर्ने, मार हान्ने र रातो टीका थाप्ने लगायतका साँस्कृतिक उत्सव आदि गरिन्छ । दुर्गा पूजा बाहेकका यी उत्सवहरु नेपालका पहाडीमूलका हिन्दुहरु बाहेक अरु हिन्दुहरुले गर्दैनन् । नेपालकै तराई मूलका हिन्दुहरुमा समेत यसको प्रभाव छैन । यसर्थ नेपालका पहाडी मूलका हिन्दुहरुले दशैंको बेला दुर्गा पूजाको अतिरिक्त गर्ने साँस्कृतिक क्रियाकलापको श्रोतलाई नेपाल भित्रै खोजिनु पर्छ । र, यसरी खोजी गर्ने क्रममा हात लाग्ने महत्वपूर्ण आधार भने कै गोर्खा दरबारबाट फूलपाती ल्याएर हनुमान ढोकाको दशैं घरमा भित्र्याएपछि दशैं शुरु भएको मानिने जनविश्वास हो । त्यसैले दशैंको समयमा दुर्गा पूजा बाहेक जमरा राख्ने, फूलपाती भित्र्याउने, लहरे बढाइँ गर्ने, मार हान्ने र रातो टीका लाउने चलनको शुरुवात पृथ्वीनारायण शाहको गोर्खा राज्य बिस्तार अभियानसँगै भएको हो भनेर दावी गर्न सकिन्छ । र, यहि दावी भित्र दशैंको टीका लाउने सन्दर्भमा पूर्व र पश्चिमबीच देखिने फरकपनको वास्तविकता लुकेको छ ।
हामीलाई के कुराको राम्रोसँग ज्ञान छ भने, पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खा राज्य बिस्तार अभियान पहिला पूर्वतर्फ बढाए । अर्थात पृथ्वीनारायण शाहको जीवनकालमा गोर्खा राज्यको बिस्तार पूर्वतर्फमात्र भयो । खासगरी पूर्वतर्फ हिन्दु नै भए पनि फरक सभ्यता र पहिचान भएका मल्ल र सेनहरुको राज्य थियो । उपत्यकामा राजाहरु मल्ल भए पनि राज्य सञ्चालनमा नेवार समुदायको बर्चश्व र समाजमा नेवारी भाषा, संस्कृती र सभ्यताको बोलवाला थियो । उपत्यकाभन्दा पूर्व्तिर सेनहरुको शासन भए पनि गाउँ(गाउँमा तामाङ र किरातीहरुको स्वायत्त राज्य सञ्चालनमा थिए । पृथ्वीनारायण शाहको आक्रमण पूर्व तामाङ र किराती वस्तीहरुमा खस(आर्यहरुको उपस्थिति नगन्य मात्रमा थियो । ती खस(आर्यहरु पनि पूजारीको रुपमा वा सेन राजाहरुको सैनिकको रुपमा मात्र किराती र तामाङको थातथलोमा पुगेका थिए । जब उपत्यका लगायत तामाङ र किराती थातथलोहरुलाई गोर्खा राज्यले आफ्नो अधिनमा पार्यो तब पश्चिमबाट खस(आर्यहरुको बसाइँसराइ पूर्वतर्फ सर्न थाल्यो । पृथ्वीनारायण शाहले पहिलोपल्ट अरु राज्यको अधिनस्थ भू(भाग जितेको भनेको नुवाकोट हो । जहाँ दशैं आउनै लाग्दा आक्रमण भएको थियो । भनिन्छ नुवाकोटका रक्षक जयन्त राना मगर मारिएको दिन, दशैंको टीकाको दिन थियो । खासगरी रामायण लगायतका केही बैद्धिक साहित्यमा नवरात्रको बेला देवि दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान गरि कुनै पनि कदम चाल्दा सफलता हात लाग्छ भन्ने उल्लेख छ । अयोध्याका राजा रामले पनि नवरात्रकै अवसरमा देवि दुर्गाको पूजा(आराधना गरि लंकामाथि आक्रमण गर्दा बिजय पाएको कथाहरुले बताउँछ । यिनै कथाहरुको प्रभाव पृथ्वीनारायण शाहमा परेको देखिन्छ । नुवाकोट, कीर्तिपुर, मकवानपुर, कान्तिपुर र पूर्वको माझ किरातमाथि धावा बोल्दा कि आश्विन शुक्लपक्षको नवरात्र, कि चैत्र शुक्लपक्षको नवरात्र कै साइत पारिएको छ । र, अधिकांस जीत दशैंकै बेला हातलागेको छ । यसर्थ अर्को राज्य जीतेको खुशी मनाउने क्रममै मार, टीका, फूलपाती जस्ता सहायक उत्सवहरु दशैंमा गाभिएका हुन् । निश्चय पनि उसबेला गोर्खालीको लागि पूर्वका राज्यहरु बिजय गर्नु ठूलो खुशीको कुरो थियो । त्यही खुशी ब्यक्त गर्ने क्रममा पूर्व पुगेका खस(आर्यहरुलाई दशैंमा दुर्गा पूजाभन्दा मार, फूलपाती र टीका सर्वा्धिक महत्वको बिषय बन्न पुग्यो र दशमीको दिनदेखि पूर्णिमा सम्मै टीका लगाएर दशैं मनाउन थाले ।
पृथ्वीनारायण शाहको देहवसानपछि प्रतापसिं शाहको राज्यकाल भरी खासै गोर्खालीले अन्य राज्यमाथि आक्रमण गरेन । यसको पछाडि साइनो सम्बन्धले पनि काम गरेको छ । लम्जुङ र गोर्खा त एउटै आमाको सन्तानले स्थापित गरेको राज्यहरु थिए । तनहुँ, पृथ्वीनारायण शाहका पीता नरभुपाल शाहको मावली र जन्मेको ठाउँ समेत थियो । पाल्पा स्वयं पृथ्वीनारायण शाहको मावली राज्य थियो। यी तीन राज्यको सीमा ननाघी अरु राज्यहरुमाथि आक्रमण गर्नु सम्भव थिएन । यसर्थ प्रतापसिं शाहले यी साइनो(सम्बन्धी राज्यहरुमा आक्रमण गर्न चाहेनन् । तर प्रतापसिं शाहको अकालमै मृत्यु भएपछि बालक राजा रणवहादुर शाहको न्यायबी भै बसेका राजेन्द्रलक्ष्मी र बहादुर शाहले साइनो(सम्वन्धको रेखालाई महत्व दिएनन् । पाल्पासँग सन्धी गरि अन्य राज्यहरु धमाधम जित्दै गए । यसरी जितिएका राज्यहरु सबै खस(आर्य समुदायकै राजा(रजौटाहरुको थियो । पश्चिमका खस(आर्यहरु नवरात्रमा दुर्गाको पूजा(अनुष्ठान त गर्थे तर गोर्खालीले झैं फूलपाती भित्र्याउने, मार हान्ने, टीका लाउने गर्दैन थिए । तर जब पश्चिमी भु(भागहरु गोर्खा अधिनस्थ भए तब त्यहाँ तैनाथ गोर्खाली सेनाहरुले दशैंमा टीका लाउने कार्य गरे । त्यसैको सिको वा गोर्खालीहरुको उर्दीमा पश्चिमका खस(आर्यहरुले पनि टीका लगाउन शुरु त गरे तर पूर्व पुगेका खस(आर्यले जतिको महत्व दिन सकेनन् । जसको ज्वलन्त उदाहरण बर्तमानमा पनि देख्न सकिन्छ कि, पूर्वमा पाँच दिन धुमधामको साथ टाढा(टाढाको नरनातामा समेत पुगेर टीका लाउने चलन पश्चिममा एक दिन दशमीको दिनमा मात्र सिमित छ ।
दशैंको टीका, पूर्वमा किन निधार भरी र पश्चिममा किन माझा निधारमा मात्र ?
खासमा दहीमा मुछेको अक्षताको सेतो टीका पूर्वको किराती समुदायले परापूर्वकालदेखि प्रयोगमा ल्याएको संस्कृति हो । पास्नी, छेवर, बिवाह लगायतको शुभकार्यहरुमा सम्बन्धितहरुलाई निधारभरी सेतो अक्षताको टीका लगाई दिने चलन अझैसम्म जीवितै छ । किरातीहरुमा सेतो अक्षताको टीकालाई शुभ वा पवित्रताको प्रतिकको रुपमा लिइन्छ । पृथ्वीनारायण शाहको गोर्खाली फौजले पूर्वमा किरातीभूमि जितिसकेपछि त्यहाँ पुगेका खस(आर्यहरुले किरातीहरुमै बिद्यमान निधारभरी अक्षताको टीका लाउने चलनलाई दशैंमा समाहित गरेका हुन् । तर पश्चिममा भमे माझा निधारमा चन्दन लाउने खस(आर्यकै संस्कारलाई जिवन्त राख्दै दशैंको टीका पनि माझा निधारमा मात्रै सिमित हुँदै आयो ।
त्यसो भए अक्षताको टीका किरात कै हो त ?
बिवाह, पास्नी, ब्रतबन्ध आदिमा किराती लगायत अन्य आदिवासी समुदायमा पनि सम्बन्धित ब्यक्तिलाई निधारभरी दहीमा मुछेको चामलको टीका लाइदिने चलन परापूर्वाकाल देखि नै छ । यहाँ सम्बन्धित ब्यक्ती भन्नाले बेहुला(बेहुली वा पास्नी र छेवर हुँदै गरेका बाल(बालिका बुझ्नुपर्छ । उनीहरु बाहेक लोकन्ता(लोकन्ती वा पास्नी र छेवर हुँदै गरेका बालबालिकालाई समात्ने साथीलाई पनि टीका लाइदिने चलन छ । तर दशैंमा जस्तो प्रत्येक ब्यक्तिलाई टीका लाइदिने गरिन्दैन । बरु उपस्थित सबैले सम्बन्धित ब्यक्तिहरुलाई चाहिँ टीका लगाई दिन्छन् । त्यसैगरी ब्यक्तिगत उत्सव आदिभन्दा बाहेक किराती समुदायको कुनै पनि चाड(पर्व आदिमा अक्षताको टीका लाउने चलन छैन । अतस् निधारभरी अक्षताको टीका लाउने संस्कार किरातीहरुमा भए पनि दशैंको टीका भने किरातीहरुको संस्कार होइन । गोर्खा राज्यको बिस्तारसँगै किरातीभूमिमा पुगेका हिन्दुआर्यहरुले किरातीहरुको संस्कार सिकेर दशैंमा निधारभरी अक्षताको टीका लाउन भने थालेका हुन् ।
किरातीहरुमा दशैंको प्रभाव कस्तो छ ?
पृथ्वीनारायण शाह स्वयंको जीवनकालमा किराती भूमि जीते पनि बिजित किरातीहरुलाई हिन्दु(आर्य संस्कृति जब्बरजस्त लादेको देखिन्दैन । किरातीहरु गाई(गोरु खाने समुदाय भए पनि पृथ्वीनारायण शाहको शासनकालमा खासै हस्तक्षप भएको छैन । त्यसो नहुनुको कारण किरातीहरुलाई चिढ्याएर भरखरै जितेको भूमिमा बिद्रोह निम्त्याउनु थिएन । तर पृथ्वीनारायण शाहको पालामा जे भएन त्यो काम रणवहादुर शाहको शासन कालबाट प्रारम्भ भयो । दशैं मान्ने उर्दि मात्र जारी भएन, दशैं नमान्नेहरुको किपट, सुब्बाङ्गी, देवान, मुखिया र राई पद खोस्ने लालमोहर नै जारी भयो । गाई(गोरु काट्न प्रतिबन्ध लगाईयो । पछि जङ्गवहादुरको शासनकालमा त दशैं हाम्रो चाड नभएकोले मान्दैनौं भन्नेहरुलाई मृत्यु दण्ड समेत दिईयो । यसरी राज्यको निरंकुश आदेशमा किरातीहरुले पनि दशैंमा जमरा राख्ने, टीका लाउने र काटमार गर्ने कार्य गर्न थाले । तापनि किरातीहरुले दुर्गा थाप्ने र रातो टीका लाउने भने गरेनन् । टीका लगाउँदा पनि सेतै मात्र लगाए । तर २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनसँगै किरातभूमिमा दशैं बहिस्कारको लहर चल्यो । किराती गाउँहरुमा टीका लाउन छोडिन थालियो । खस(आर्य समुदायको सघन बसोवास रहेको ठाउँभन्दा अन्यत्रको किराती गाउँहरुमा अचेल दसैंमा टीका लगाइन्दैन । टीका लाउन नछोड्ने किरातीहरुमा पनि दसैंको खासै उल्लास देखिन्दैन । किनकी वल्लो गाउँ(पल्लो गाउँ, नर(नातामा टीका लगाउने चलन बन्द भएकोले आफूमात्र टीका लाउनुको मज्जै पो के रह्यो र ? साँच्चै दसैंमा टीका लाउने किराती अनुहार अचेल जोकर जस्तो पो लाग्न थालेको छ । त्यसैले घरमा टीका लाए पनि घर बाहिर निस्कन्दा टीका पुछेर निस्कनु पर्ने अवस्था छ दसैंमा टीका लाउने किरातीहरुमा । अर्को्तिर किरातीहरुले दसैंमा टीका लाउन छोडेपछि खस(आर्य समुदायको दसैंमा पनि रौनकता घट्दै गएको छ । झापा, मोरङ र सुनसरीमा क्रमशः थुप्रन्दै गएका पूर्वमा खस(आर्यहरु किरातभूमिमा अल्पसंख्यकमा पर्दै गएका छन्, त्यसैले उनीहरूको दसैं पनि अलिनो हुँदै गएको छ । अझ अचेल त पूर्वका खस(आर्यहरुले पनि निधारभरी टीका लाउने चलनलाई त्याग्दै माझानिधारमा अलिकती मात्र लाउने चलन चलाउँदै गएका छन् । बसाइँसराइले गर्दा होला नरनाताहरु नरहेपछि टीकाको दिनभन्दा अरु दिन टीका लाएर हिंड्नेहरु बाटोमा कमै भेटिन थालेको छ । लाग्छ दशैको टीका लाउने सन्दर्भमा अब पूर्वले पश्चिमको सिको गर्दैछ ।
