को हुन् खम्बू ? कहाँ छ खम्बुवान ?

२०५६–५७ तिर वर्तमान एमाओवादीका नेता गोपाल किरातीको नेतृत्वमा पूर्वि पहाडका केही जिल्लाहरुलाई केन्द्रविन्दु बनाएर शसस्त्र संघर्षको शुरुवात भयो । उसबेला यिनै गोपाल किरातीले आफूलाई ‘गोपाल खम्बू’ नामले चिनाउँथे । र, संगठनको नाममा समेत खम्बूवान जोडेका थिए । केही समयको अन्तरालपछि विचार एक भएको भन्दै तात्कालिन विद्रोही समूह नेकपा माओवादीसँग पार्टी एकता गरेपछि यिनै गोपालले आफूलाई ‘गोपाल किराती’ बनाए । एकीकृत पार्टीमा तात्कालिन खम्बूवानका सबै नेता–कार्यकर्ताहरुले ‘खम्बू’ हटाएर ‘किराती’ लेखे । त्यसबेला खम्बुवानसँग असन्तुष्ट भै केही ब्यक्तिहरु मिलेर अर्को शसस्त्र समूह पनि बनाएका थिए । जसको नाम ‘किरात जनवादी वर्कस पार्टी’ राखिएको थियो । अर्थात उनीहरुले पनि ‘खम्बू’ र ‘खम्बूवान’ नलेखी ‘किरात’ नै लेखे । गोपाल किरातीहरु पार्टी एकीकरण गरी माओवादीमा समाहित भएको केही समयपछि तात्कालिन खम्बूवानमा सक्रिय केही ब्यक्तिहरुले रामकुमार राई उर्फ आर.के. खम्बूको नेतृत्वमा पुनः ‘खम्बूवान राष्ट्रिय मोर्चा’ गठन गरे । यस संगठनले दोश्रो संविधान सभाको चुनाबमा भाग लिएर समानुपातितर्फ एक सिट जित्यो । अध्यक्ष आर.के. खम्बू अहिले आफै सभाषद् हुनुहुन्छ ।

को हुन् खम्बू ?
तात्कालिन खम्बूवान क्रियाशिल रहँदा गोपाल किरातीहरुले आफूहरुलाई ‘खम्बू’ भएको दावी गर्थे र माझकिरातका सबै किरातीहरु ‘खम्बू’ हुन् भन्थे । अहिले आर.के. खम्बूहरु पनि त्यही भन्नुहुन्छ । उसबेला पनि गोपाल किरातीहरु, ‘किरात’ हिन्दुहरुले भिराई दिएको नाम हो र दुईपन्ने किरात इतिहास हाम्रो लागि अस्विकार्य छ भन्थे । अहिले आर.के. खम्बूहरु पनि त्यही भन्दै हुनुहुन्छ । अपितुः ‘खम्बू’ को इतिहास के हो त ? न उसबेला गोपाल किरातीहरुले नै प्रष्टपार्न सके न वर्तमानमा आर.के. खम्बूहरुले नै प्रष्ट्याउनु भएको छ । अहिले ‘खम्बू’ हौं भन्नेहरुसँग खम्बूको इतिहास सोध्ने हो भने उहाँहरु ‘खाम्बेक’ का सन्तान अर्थात धर्ति पुत्र हौं, किरातभन्दा हाम्रो इतिहास यूगौं पुरानो छ भन्नुहुन्छ । तर उहाँहरुले न अहिलेसम्म ‘खम्बू’ को बारेमा कुनै लिखित दस्तावेज नै फेला पार्नु भएको छ, न ‘खम्बू’ हौं भन्नेबारेमा कुनै पुरानो जनश्रूति नै । खाली ‘खाम्बेक’ अर्थात धर्तिसँग जोडेर ‘खम्बू’ को रटान लगाउन मै ब्यस्त हुनुहुन्छ ।

सोलुखुम्बुको ‘खुम्बु’ शब्दले ‘खम्बु’ को इतिहास बोल्छ भनेर कतिपयले जोड दिदै आएको पनि भेटिन्छ । ‘खम्बु’ बाट नै ‘खुम्बु’ भएको हो भन्ने भनाई छ । सोलुखुम्बुको माथिल्लो क्षेत्रलाई ‘खुम्बु क्षेत्र’ भनेर चिनिन्छ । जहाँ शेर्पाहरुको बसोबास रहँदै आएको छ । अत्याधिक चिसो हुने हिमाली क्षेत्रमा किरातीहरुको बासोबास पहिला पनि थिएन र अहिले पनि त्यसता ठाउँमा बसोबास छैन । भलै कोही–कोही ब्यापार वा अन्य सिलसिलामा हाल त्यहाँ पुगेका हुनसक्छन् । त्यसैले ‘खुम्बू’ को अर्थ ‘किराती’ भाषामा नभै शेर्पा भाषामा नै खोज्नु बढी सान्दर्भिक हुन्छ । शेर्पा भाषामा ‘शेर’ को अर्थ ‘बेंसी’ र ‘खुम्बू’ को अर्थ ‘लेक’ हुन्छ । त्यसैले ‘शेरखुम्बु’बाट अप्रभंश भएर सोलुखुम्बु भएको हो भन्ने धेरैको मत रहँदै आएको छ । कतिपयले ‘खाम्पा’ बाट अप्रभंश भएर ‘खम्बु’ भएको हो पनि भन्दै आएका छन् ।

‘खाम्बेक’ अर्थात धर्तिपुत्र को अर्थमा ‘खम्बू’ भनिनु कति प्रामाणिक होला त्यसमाथि पनि बिचार गरौं । नेपालमा हाल रहेका सबै जातिहरु अन्तैबाट आएका हुन् भन्ने कुरो घाम जस्तै छर्लङ्ग छ । आफूलाई सबैभन्दा पुरानो जाति मान्ने किरातीहरु पनि बाहिरबाटै आएका हुन् । हरेक जातिको उत्पति र बिकास यस धर्तिको कुनै न कुनै पाटोमा नै भएको हो । यसर्थ सबै जाति धर्तिपुत्र नै हुन् । त्यसैले कुनै एक जातिले मात्र आफूलाई धर्तिपुत्र भएको दावी गर्नु असान्दर्भिक नै हुन्छ । यद्यपि अहिले सघन रुपमा बस्दै आएको भूगोलमा सबैभन्दा पहिला आएको नाताले यस ठाउँको धर्तिपुत्र भएको दावी भने गर्न सकिन्छ । किरात भूमिको हरेक गाउँ–ठाउँ, खोला–नाला, भीर–पहरा आदिको नाम सम्बन्धित जाति कै भाषामा भएकोले यस ठाउँको आदिवासी किरातीहरु नै हुन् भन्ने कुरामा दुईमत छैन । तर किरातीहरु नै सबैभन्दा पहिला आएका हुन् भन्ने कुरो भने झुटो सावित हुन्छ । खास वर्तमान किरात क्षेत्रमा किरातीहरुभन्दा पनि पहिला अरु समूहको बसोवास भएको विभिन्न अनुसन्धानकर्ताहरुले बताईसकेका छन् । त्योभन्दा पनि बढी प्रामाणिक कुरो वर्तमान किरात क्षेत्रका विभिन्न ठाउँमा रहेका ‘ठाडो चिहान’ र ती चिहानमा भेटिने ‘पुलिक माला’ (सि, वाछिमाला) नै हुन् । किरातीहरु पनि मृत्युपछि जमिनमै दाहसंस्कार गर्छन् । तर किरातीहरुको चिहान तेर्सो अर्थात लासको टाउको पूर्व र खुट्टा पश्चिम फर्काउने चलन छ । ती धेरै पुराना चिहानहरु ठाडो अर्थात उत्तर–दक्षिण फर्किएको हुन्छ, जहाँ बहुमूल्य पुलिक माला भेटिन्छ । किरात भूमिमा ती ठाडो चिहानहरु किरातीहरुको नभै हाल भारतको नागाल्याण्ड क्षेत्रका आदिवासी नागाहरुको भएको विश्वास गरिन्छ । इतिहासकारहरुले पनि नागाहरुलाई नेपालकै भू–भागबाट विस्थापित भएर वर्तमानको नागाल्याण्डमा पुगेको बताउँदै आएका छन् । भने नागाहरुले पनि हामी पहिला नेपालबाटै आएका हौं भनेर दावी गर्दै आएका छन् । त्यसैले पनि किरातीहरुभन्दा अगाडि नै किरातभूमिमा अरुले आवाद गरिसकेको प्रमाणित हुन्छ । अतः ‘खाम्बेक’ बाट ‘खम्बू’ भएको हो भनिनु कुनै प्रामाणिक तर्क होइन ।

वर्तमान किरात भूमिसँग जोडिने लिखित प्रमाणहरु भनेको पृथ्वीनारायण शाहले किरातभूमिमा आक्रमण गरिसकेपछिका नै हुन् । ती सबै लिखित प्रमाणहरुमा ‘खम्बू’ शब्द कतै प्रयोग भएको छैन । गोर्खाली सेनापतिहरुले खार्पाका हरिनन्द पाध्यलाई लेखेको पत्रमा होस् वा किरातभूमि जिती सकेपछि पृथ्वीनारायण शाहले आफ्ना सैन्य कमाण्डहरुलाई लेखेको पत्रमा होस् ‘किरात’ नै उल्लेख गरिएको छ । बरु अरुणवारीका किराती भूमिलाई किरातसँगै ‘नौलखा’ भने जोडिएको पाईन्छ । विजयपुरका मन्त्रीहरु सुन राय, कुम राय र श्रीजुङ रायको नाममा दिईएको लालमोहरमा ‘नौलाष र येकपटि तिमीहरु हौना’ भनेर लेखिएको छ भने खार्पाका हरिनन्द पाध्यलाई लेखिएको पत्रमा पनि नौलाख किरात जित्नको लागि सहयोग गरेको प्रशंग उल्लेख गरिएको छ । त्यसैले उसबेला पनि ‘खम्बू’ वा ‘खम्बूवान’ भनेको/लेखेको कुनै लिखित प्रमाण भेटिन्दैन । धेरैपछि लेखिएका इतिहास वा सन्दर्भहरुमा भने कसै कसैले ‘खम्बू’ शब्द उल्लेख गरेका छन् ।

आखिर ‘खम्बू’ शब्द आयो कहाँबाट ?
वि. सं. १८३१ साल साउन २२ गते गोर्खालीको तर्फबाट विजयपुरका मन्त्रीहरुलाई दिइएको लालमोहरको अन्तिममा ‘यो सम्झौता पत्र लिम्बू परिवारका भाइहरुलाई दिएँ’ भनेर लेखिएको छ । र, यही लालमोहरमा अरुणपारीका किरातीहरुलाई ‘नमासीने’ भनेर उल्लेख गरिएको छ । त्यसपछि अरुण पारीका किरातीहरु नमासिने र अरुणवारीका किरातीहरु मासिनेमा विभाजित भए । नमासिने कहलाईएका किरातीहरुले मासिने कहलाईएका किरातीहरुलाई फरक देख्नु स्वभाविक हो । त्यही समयदेखि अरुणपारीका किरातीहरुले आफूलाई लिम्बू भन्न गौरब ठाने र लिम्बू भन्न शुरु गरे । खासमा अरुणवारीका किरातीहरु र अरुणपारीका किरातीहरुमा त्यति धेरै अन्तर थिएन । भाषा र संस्कृतिमा सामान्य पृथकता बाहेर धार्मिक–सामाजिक मान्यताहरु उस्तो फरक थिएन (अहिले पनि छैन) । अरुणवारी र पारीका किरातीहरु आपसमा भाइबन्धु नै थिए÷हुन् । तर अरुणपारीका किरातीहरुले ‘लिम्बू’ हौ भन्न थाली सकेपछि अरुणवारीका किरातीलाई चाहिँ के भन्ने, भन्ने प्रशंग स्वभाविक रुपमा उत्पन्न भयो । त्यसबेला लिम्बुसँग मिल्दोजुल्दो शब्द ‘खम्बु’ जोडिएको हुनसक्छ । तर अरुणवारीका किरातीहरुले खम्बू हौं भनेर कहिल्यै भनेन् र लेखेनन् पनि । किरातभूमि तात्कालिन गोर्खा राज्यमा गाभी सकेपछि बरु ‘माझकिरात’ भनेर लिखतहरुमा लेखिएको भेट्छौं र माझकिरातका किरातीहरुको नाम पछाडि ‘ज्यमि’ र ‘जिमी’ लेखिएको प्रशस्त लिखतहरु अझै पनि गाउँघरमा भेटिन्छन् । बरु माझकिरातका किरातीहरुले कतिपय ठाउँ र सन्दर्भमा हामी ‘जिमी’ हौ भनेर भन्दै आएका छन् । त्यसैले ‘खम्बू’ शब्दको न कुनै ऐतिहासिक लिखत वा जनश्रुति नै छ, न कुनै समुदायले हामी ‘खम्बू’ हौं नै भन्दै आएका छन् । पछिल्लो क्रममा निश्चित राजनीतिक स्वार्थ पूरा गर्न र आफूलाई अरुभन्दा अलग देखाउनकै लागि ‘खम्बू’ र ‘खम्बूवान’ भन्दै र लेखिन्दै आएको प्रष्ट हुन्छ । भलै ‘किरात’ शब्द आफ्नो भाषा परिवारको नहोला तर विगत ७ हजार बर्षदेखि जोडिएर आएको इतिहास र सभ्यतालाई छोडेर हुँदै नभएको ‘खम्बू’ लेख्ने र लेखाउँने कुनै किरातीलाई रहर छैन ।

अर्कोतिर ‘लिम्बूवान’ भन्दै आएका राजनीतिक समूहले जब्बरजस्ती ‘खम्बूवान’ को भारी बोकाईदिने गरेको कुरो यहाँ छिपाउनु हुँदैन । विगत २४० वर्ष पछाडि ‘लिम्बूवान’ को पहिचान अलग रुपमा विकास भइसकेको छ, त्यसैले लिम्बुवानले अगल पहिचान पाउनु हुँदैन भन्ने मान्यता कसैले राख्नु पनि हुँदैन । तर हुँदै नभएको ‘खम्बू’ लाई जब्बरजस्ती भिराएर पहिचानमा ‘किरात’ उल्लेख गर्न वा खोज्न पाउँदैनस् भन्ने मान्यताबाट लिम्बूवानीहरु पनि मुक्त हुनुपर्छ । यदि किरातीको इतिहासबाट आफूहरु बिमुख हुनुपर्ने डर हो भने लिम्बूवानसँगै ‘किरात’ जोडेर ‘किरात लिम्बूवान’ लेख्दा ‘किराती’ हरुलाई कुनै टाउको दुखाई हुने छैन । कहिँकतै ‘किरात’ त धर्म हो । धर्मको नाममा पहिचान खोज्नु ठिक होइन भन्ने बालतर्क पनि देखिन्दै आएको छ । यस सम्बन्धमा किरातलाई कहिले धर्मसँग जोडियो भन्ने कुरा उल्लेख गर्न अनिवार्य छ । पछिल्लो क्रममा किरातीहरुलाई राज्यले जब्बरजस्ती हिन्दु भनेर लेखिदिन थालेपछि वर्तमानका किराती संस्थाहरुकै पहलमा धर्मको मलहमा किरात लेख्ने सहमति भएर किरात लेखिन थालिएको हो । यद्यपि किरातीहरुको धर्म किरात नभै प्रकृति वा मुन्धुमबाद हो । उता फाल्गुनन्दको सत्यहाङमा पन्थीहरुले पनि आफूलाई ‘किरात’ धर्मावलम्बी भन्दै आएका छन् । फाल्गुनन्दको सबै बिचार र कार्यहरु गलत थिए भनेर त भन्न मिल्दैन तर अचेल कतिपय सन्दर्भहरुमा सत्यहाङ्मा पन्थीहरुको विचार र ब्यवहार मुन्धुमको मान्यतालाई ध्वस्त बनाउने खालेको छ । सत्यहाङ्मा पन्थलाई लिम्बूवानका सबै लिम्बूहरुले नै किराती धर्म नमानिरहेको सन्दर्भमा अरु किरातहरुले कसरी किरात धर्म मान्ने ? यसर्थ ‘किरात’ पहिचान हो, ‘खम्बू’ वा ‘खम्बूवान’ कहिल्यै थिएन, छैन र भविश्यमा पनि हुने छैन । सबै प्रष्ट हौं ।