Thursday, September 25, 2014

bz}+ / ltxf/ ;DaGwdf



bz}+ / ltxf/ ;DaGwdf
OGb| gf/y'ª]
!_ …bz}+Ú—36:yfkgfb]lv qmf]hfut k"l0f{df;Dd ul/g] ;Dk"0f{ sfo{x?sf] ;di6L ?k xf] t/ …ljhofbzdLÚ—bzdLsf] lbg 6Lsf u|x0f ug]{ sfo{nfO{ dfq hgfpF5 . To;}n] ;du| bz}+sf] 7fpFdf ljhofbzdL dfq eGg' bz}+sf] dxTjnfO{ ;fF3'/f] kfg'{ xf] .
@_ …ltxf/Ú—sfu ltxf/b]lv efO{ ltxf/;Dd cyf{t kfFr lbg;Dd ul/g] ;Dk"0f{ sfo{x?sf] ;dli6 ?k xf] t/ lbkfjnLn]—ufO{ ltxf/sf] ;fFem bLk k|HHjng u/]/ nIdLsf] k"hf ug'{nfO{ dfq hgfpF5 . To;}n] ltxf/sf] 7fpFdf lbkfjnL dfq eGg' ltxf/sf] dxTjnfO{ ;fF3'/f] kfg'{ xf] .
#_ bz}+ / ltxf/nfO{ wfld{s /ª\uaf6 d'Qm ul/g' k5{ . cGw ljZjf;nfO{ sfvLdf Rofk]/ afFr]sf ;+:s[ltx? sfnfGtf/df uP/ ktgs} ljGb'df k'Ug] xf] . ljz'4 ;fdflhs ;b\efjsf] ?kdf bz} / ltxf/nfO{ lng] xf] eg] s;}n] l:jsf/ / alx:sf/ elg/xg} kb}{g .  
$_ bz}+ / ltxf/nfO{ dfq /fli6«o rf8 elgg' ;f/f;/ ;fDk|bfoLs ljrf/nfO{ a9fjf lbg' xf] . ls /fli6«o eGg] zAb g]kfnsf ;a} hflt / ;a} ;fF:s[lts ;d"xx?n] dfGg] kj{nfO{ klg ydfO{of];\ gq bz}+ / ltxf/sf] cufl8 hf]l8g] /fli6«o zAb x6fpg' /fd|f] . olb c? kj{ c/fli6«o / bz}+ / ltxf/ dfq /fli6«o x'G5 eg], bz}+ / ltxf/n] cfk;L ;b\efjdf cem b/f/ pTkGg ug]{ lglZrt 5 .
%_ bz}+ / ltxf/df lbO{g] nfdf] ;/sf/L ljbfdf s6f}tL x'g'k5{ . bz}+nfO{ a9Ldf # lbg / ltxf/nfO{ a9Ldf @ lbg;Dd dfq ljbf lbg' pko'Qm x'G5 . nfdf] labfn] ljs[lt a9fpg] dfq xf]Og rf8–kj{ k|lt ljt[i0ff a9fpF5 . csf{lt/ ax'hftLo, ax'eflifs, ax';fF:s[lt, ax'wfld{s b]zdf s'g} Ps ;fF:s[lts ;d"xsf] kj{nfO{ dfq nfdf] ljbf lbg] rngn] csf]{ ;d'bfosf] lj/f]w rls{/xG5 . xfdL ;du| zflGtsf] kIfw/ xf}+ eg] c?sf] efjgfnfO{ ;d]t sb/ ug'{ k5{ .
^_ bz}df lbO{g] yk ;/sf/L ;]jf ;'ljwf -af]g;_ aGb ul/g' k5{ . pQm ;]jf ;'ljwf cGo d'n'sx?df em}+ gofF jif{df lbg' 7Ls x'G5 . s;}sf] kj{df af]g; afF8\g' / s;}sf] kj{df ljbf g} glbg' h:tf] /fHosf] lje]bsf/L gLltn] g} oxfF bz}+ :jLsf/ / alx:sf/sf] s'/f] p7]sf] xf] . olt s'/f]nfO{ klg ;/sf/n] ljrf/ k'of{pg ;Sb}g eg] cfufdL lbgdf bz}+ lj/f]wL :j/x? emg\ a9]/ hfg] 5g\ .
&_ bz}+ / ltxf/ s'g} Ps ;f+:s[lts ;d"xsf] dfq ljz'4 kj{ xf]Og . ljleGg sfnv08df ljleGg hflt / ;fF:s[lts ;d"xsf] ;+ld>0fn] bz}+ / ltxf/ kj{sf] clxn]sf] ?k ag]sf] 5 . bz}+ / ltxf/nfO{ lxGb'x?sf] dfq kj{ xf] elgg] xf] eg] bz}+— b'uf{k"hf / ltxf/—lbkfjnL dfq xf] . bz}+sf] 6Lsf] / ltxf/sf] ;okqL km"nsf] dfnf ;d]t klg lxGb'x?sf] xf]Og -o;nfO{ ulDe/ cWoog ul/of];\_ . 36:yfkgfsf] hd/f / ltxf/sf] b]pzL—e}nL t lxGb' ;+:s[lteGbf w]/} k/sf] s'/f] xf] . o;y{ ;+:s[ltsf] ljZn]if0f ubf{ ;a} sf]0faf6 / j}1flgs b[li6af6 ul/g' k5{ . cGwljZjf;sf] e/df b]jL–bfgjsf] syf / od'gf–od/fhsf] syfn] kj{x?nfO{ 3[0ff ug{ nfosdfq agfpF5 .
*_ bz}+ alx:sf/ s;}af6 ePsf] 5}g . bz}+nfO{ g} alx:sf/ ug]{ xf] eg] t sd{rf/L jf alx:sf/jfbL ;d"xn] ;/sf/L labf lng' ePg, 3/ lnkkf]t ug'{ ePg, df5f–df;' vfg' ePg, g/gftfdf e]63f6 ug'{ ePg, lkª v]Ng' ePg . alx:sf/ ljhofbzdLsf] xf] cyf{t lgwf/df /ftf] 6Lsf] nfpg] rngsf] alx:sf/ ul/Psf] xf] . /, bz}+nfO{ 7"nf] kj{ eg]/ c? ;d'bfosf kj{x?nfO{ ;fgf] agfpg' x'Fb}g eGg] dfu ;/sf/ ;dIf /fv]sf] xf] .
(_ d]/f] ufpFdf d]/f] ;d'bfon] 6Lsf] nfpg 5f]8]sf] @)%! ;fnb]lv xf] . @)%! ;fnb]lv d}n] klg 3/df 6Lsf] nfPsf] 5}g . t/ 5/l5d]sdf lxGb' ;Dk|bfosf s;}n] 6Lsf] nufpg cg'/f]w ubf{ d}n] x'Gg eg]sf] 5}g . /, ;fs]nfdf d]/f] ;d'bfon] gfRg] l;nL gfr gfRg lxGb' ;Dk|bfosf dflg;x? klg lg;+sf]r cfpF5g\ / gfR5g\ . 3[0ffn] ;d:ofsf] ;dfwfg x'Fb}g, ;dfgtf g} To:tf] lrh xf] h;n] k/:k/sf] j}dgZotfx? x6fP/ bL3{sflng zflGtsf] af6f]df xfdLnfO{ k'of{pF5 . ctM rf8–kj{x?nfO{ ;b\efjk"0f{ dgfO{g' k5{, 3[0ffefj /fv]/ xf]Og .
!)_ ;ª\3Lotf 5'l§gsf] nflu / s'g} Ps ;d'bfosf] pTyfgsf]  nflu dfq dfu ul/Psf] xf]Og . /fHo;Fu lgs6 /x]/ lhDd]jf/ gful/ssf] st{Ao lgjf{xsf] nflu ;ª\3Lotf rflxPsf] xf] . klxrfg—c?nfO{ bafP/ cfkm" dfly hfgsf] nflu dfluPsf] xf]Og g c? hflt–;d'bfo / pgLx?sf] ;+:sf/ ;+:s[ltnfO{ 3[0ff ug'{ g} . cfˆgf] df}lnstfnfO{ /fli6«o :t/df p7fpgsf] nflu klxrfgsf] cfjZostf k/]sf] xf] . of] a]nf cfk;df 3[0ffefj ;fFr]/ jt{dfgsf] ;d:of ;dfwfg x'g] xf]Og emg\ a9]/ hfg] 5 . To;}n] sDtLdf rf8–kj{x?nfO{ lj1fgsf] s;Ldf /fv]/ cGwljZjf;x? kmfNb} ;b\efjk"0f{ agfcf}+ . o;sf] nflu /fHo, gful/s ;dfh / ;~rf/ If]qn] dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ug{ ;S5 . ;a}nfO{ bz}sf] z'esfdgf .

Thursday, September 18, 2014

किरात, खम्बु वा राई बारे

घर झगडा सानै कारणबाट शुरु हुन्छ । समयमा यसले समाधान पाएन भने यस्तो झगडाले परिवारको भविश्यलाई नै ध्वस्त बनाउँछ । मैले अहिले यस्तै घर झगडा सानै कारणबाट शुरु हुन्छ । समयमा यसले समाधान पाएन भने यस्तो झगडाले परिवारको भविश्यलाई नै ध्वस्त बनाउँछ । मैले अहिले यस्तै देखिरहेको छु । कोही साथीहरु राई होइनौ, किरात हौं भन्दै हुनुहुन्छ । कोही किराती होइनौ खम्बु हौं भन्दै हुनुहुन्छ । खासगरि किरात राई यायोक्खाले ‘राई’ पहिलादेखि नै जात भएको तर्क प्रस्तुत गर्दै राई होइनौ भन्नेहरुलाई अस्विकार गर्दै आएको छ । खम्बु भन्न रुचाउनेहरुले किरातको दुई पन्ने इतिहास स्विकार गर्दैनौ भन्नु हुन्छ । यी धेरै वटा विवादको बीचमा अहिले मेरो समुदाय अल्झेको छ । पहिचान सहितको सङ्घीयताको पक्षमा एकजुट हुनु पर्ने बेलामा तल्लो तहमा झरेर आपसमै बाद–विवाद गर्दा त्यसले पहिचानको मुद्दालाई कम्जोर बनाई रहेको छ । यसबेला सबै विचारको बीचबाट समन्वय खोजिनु पर्छ । मैले प्राप्त गरेसम्मका केही तथ्य र आफ्नो केही बैयक्तिक विचारहरुलाई यहाँ राख्दैछु । सबै बुद्धिजिवी वर्ग तथा साथीहरुलाई स्वस्थ प्रतिक्रियाको आग्रह समेत गरिरहेको छु ।
जातको उत्पत्तिबारे
१) मानव भन्दा जात जेठो होइन, अर्थात हामीले मानवको रुप लिएको हजारौं वर्षपछि मात्र जातको सृष्टी भएको हो । त्यसैले प्रारम्भिक चरणमा हाम्रो कुनै जात थिएन ।
२) मानवको उत्पति स्थल र बसाइँ सराईले आकृति, रंग, बानी व्यवहार र सामाजिक क्रियाकलापमा प्रभाव पारेको छ । त्यसैले नै भाषा, संस्कृति, संस्कार अलग भएको हो ।
३) बसाइँ सराईद्वारा एक स्थानमा विकसित भएको झुण्ड र अर्को स्थानमा विकसित भएको झुण्डको भेटपछि आपसमा मेलसँगै बेमेल सुरु भएको छ । मेलले समिश्रण गराएको छ भने बेमेलले हत्या, हिंसा र युद्ध थोपरेको छ ।
४) विश्वमा हाल कायम रहेको कुनै पनि जाति सुद्ध छैनन्, अर्थात हालका सबै जातमा संमिश्रण भइसकेको छ ।
५) जातको उत्पत्ति दुई वा दुईभन्दा बढी स्थानमा विकसित भएको झुण्डहरु आपसमा भेटिए पछि भएको हो । जातको उत्पत्ति मेलबाट हैन बेमेलबाट शुरु भएको छ ।
६) जात अझै बन्ने क्रम जारि नै छ । र, यो निरन्तर जारी नै रहने छ ।
किरात, खम्बु वा राई बारे
१) हामीले बोल्दै आएका कुनै पनि भाषा परिवार (प्रचलित शब्दमा किरात भाषिक परिवार) मा ‘किरात’ शब्दको ठ्याक्कै अर्थ छैन । ध्वनीलाई ध्यान दिने हो भने हामीले बोल्दै आएका कुनै पनि भाषा परिवारको शब्दसँग ‘किरात’ शब्दले सामिप्यता राख्दैन । यस कारण ‘किरात’ शब्द अरु नै भाषा परिवारको शब्द हो भन्न अप्ठ्यारो मान्नु पर्दैन ।
२) किरातको इतिहास अपुरो छ, दुई पन्ने इतिहासले हाम्रो न्याय गर्दैन भन्नु मनासिव हो तर यसो भन्दैमा अरुबाटै थोपरिएको ‘किरात’ शब्दको प्राचिनतालाई भने नकार्न मिल्दैन । र, अरु नै समुदायको धार्मिक–साहित्यिक कृति आदिमा वर्णन गरिएको ‘किरात’ शब्दबाट लजाउनु, धकाउनु पर्ने पनि अवस्था छैन ।
३) खम्बू शब्दमा प्राचिनता खोज्नु न्याय संगत छैन । खम्बूको अर्थ खोज्दै जाने हो भने हामी ज्यादै साँघुरो घेरामा मात्र समेटिन्छौं । किरातको दुई पन्ने इतिहासले न्याय गर्दैन भनेर खम्बू हौं भन्नेहरुले खम्बूको त्यही दुई पन्ने इतिहास पनि उप्काउन सक्नु भएको छैन । बिना प्रमाण वा बिना इतिहास खम्बू भनेर एकोहोरो कुद्नु पनि समस्याको समाधान होइन ।
४) राई शब्दभन्दा चाम्लिङ, वान्तवा, कुलुङ, थुलुङ आदि थरगत नाम धेरै पुरानो हो । राई त हिजो–अस्ती भएका हौं । तर सयौं वर्ष अगाडिबाट हामी चाम्लिङ, कुलुङ, थुलुङ, वान्तवा आदि थियौं ।
५) राई जात होईन पगरी हो अर्थात राई पद हो भन्ने कुरा सत्य हो । वि.सं. २०४२ सालको जग्गा धनीपूर्जा वितरण र नापीले ‘राई’ पदको खारेजी गरेको छ । विशेषतः पृथ्वी नारायण शाहले माझ किरात विजय गरेपछि जग्गाको कर उठाउने जिम्मा दिएको ब्यक्तिलाई ‘राई’ पद दिएको हो ।
६) राई र राय पद अलग हो । राय पद धेरै पहिलादेखि प्रचलनमा ल्याईएको छ । र, राय पद किरातीहरु बाहेक अरु जाति र समुदायलाई पनि दिइएको छ (भारतमा पनि राय जात छ) । तर राई पद माझ किरातका किरातीहरुलाई मात्र दिइएको हो । सेनहरुले राय पदवी दिएका हुन्, गोर्खालीहरुले पूर्व विजय गर्दा राई शब्दको नामोनिसाना छैन । गोर्खालीहरुले पूर्व विजय गरेपछि मात्र राई शब्द प्रचलनमा आएको छ । यसर्थ राय शब्द अप्रभ्रंश हुँदै राई भएको हो भन्नु तर्क संगत छैन । तर राय र राई दुवै पद वा पगरी भएको हुनाले दुवैमा केही समानता भने पक्कै छ ।
७) वि.सं. २०४२ भन्दा अगाडि ‘राई’ ले आफूले जिम्मा पाएको चार किल्ला भित्र तिरो उठाएर सरकारलाई बुझाउने गर्दथ्यो । गाउँ घरको सामान्य झै–झगडा आदिमा राई कै रोहवरमा मिलापत्र हुन्थ्यो । यस वापत राईले आफ्ना जिम्मा भित्रकाहरुसँग केही लिन पाउँथे । ‘हरियो’ अर्थात ‘चिउरी’, ‘झरियो’ अर्थात ‘मरेको राँगा–भैंसी’ र ‘परियो’ अर्थात अरिंगाल राईलाई नसोधी कसैले चलाउन पाउँदैन थ्यो । राईलाई मौलो (राजाले मौलो गाड्थे) नभई सेउली गाड्ने अनुमति थियो । हरेक राईको घरमा सेउली अर्थात मेरी (एक प्रकारको रुख) रोपिएको हुन्थ्यो । आफ्नो सीमा भित्र राईले केही विजन (जग्गाको क्षेत्रफल) दिएर अरु ४ जनालाई राई बनाउन सक्थ्यो । जसलाई पगरी बाँध्नु वा राई बाँध्नु भनिन्थ्यो । राईको मातहतमा जेठाबुढा, करता, माथा लगायतका अन्य पदधारी सहयोगीहरु रहन्थे । पछि १६ आना जग्गा लिई नयाँ वस्ती राखेपछि किरात बाहेक क्षत्री–बाहुनलाई पनि तिरो उठाउन दिने व्यवस्था गरियो तर उनीहरुलाई राई नभनी जिम्मावाल भन्न थालियो । त्यसबेला राई बाहेक अन्य (किरात समुदाय भित्रका) लाई ‘ज्यमी’ अर्थात ‘जिमी’ भनिन्थ्यो । गाउँ घरमा पाईने पुरानो विजन दर्ता किताव वा मिलापत्र आदिमा हर्ने हो भने पहिला ज्यमी र पछि जिमी लेखिएको भेटिन्छ । यस कारण राई पद केही ब्यक्तिको लागि मात्र पहिला दिइएको हो । र, यसैमा यउटा तथ्य के पनि राखौं भने ब्रम्हाण–क्षत्रीको समेत पहिला कुनै थर लेखिन्दैन थ्यो, ब्रम्हाणलाई पाध्ये (उपाध्याय), झरेकोलाई जैसी, क्षत्री र सन्यासी मात्र लेखिएको पुरानो कागजपत्र गाउँ घरमा अझै प्रशस्त भेट्न सकिन्छ ।
८) हामीले अर्थात पहिला लिखतमा ज्यमी वा जिमी भएकाहरुले नागरिक्ता वितरण हुन थालेपछि मात्र राई जात पाएका हौं । सायद राईभन्दा सम्मानसमेत प्राप्त हुने हुँदा ज्यमी वा जिमी नलेखी राई लेख्न हामी मञ्जुर भयौं वा नागरिक्ता दिनेहरुले सिधैं जातको महलमा राई लेखिदिए ।
९) राई शब्द हेपिएर भनिएको वा तल पारिएर भनिएको शब्द होईन । किरात राज्यको अधिपत्य लिइसकेपछि त्यहाँ पुनः विद्रोह नहोस् भनेर शक्तिमा रहेका किरातीहरुलाई केही अधिकार दिई दिएको सम्मानित पदवी हो राई । यसकारण राई भनिनुमा लघुताभाष हुनु पर्ने अवस्था छैन ।
१०) माझ किरातमा रहेका चाम्लिङ, वान्तवा, कुलुङ, थुलुङ, पुमा, वाम्बुले, नाछिरिङ, मेवाहाङ, याम्फु, आठपरहे, बेलाहारे, दुमी, साम्पाङ, खालिङ, तिलुङ, जेरो आदि थरहरु हुन् जात होइन । हुनतः जम्मैको भाषा आ–आफ्नै भएको हुँदा सबै जातै पो होकी जस्तै लाग्न सक्छ तर संस्कार, संस्कृति, चाड–पर्व र भाषा भित्रकै समानतालाई हेर्दा यो थर हो जात होइन भन्ने प्रष्ट हुन्छ । भाषामा हुनु पर्ने तत्वको आधारमा हेर्दा माथि उल्लेखित थर भित्रको भाषालाई भाषिकामा राख्नु पर्ने सुझाव भाषा विद्हरुले दिंदै आएका छन् । अब कुलुङ अर्कै जात, थुलुङ अर्कै जात, चाम्लिङ अर्कै जात, वान्तवा अर्कैै जात भनेर हिड्यौं भने हामी पुरानै ठाउँमा फर्किने छौं, जहाँ एउटा गाउँ र अर्को गाउँमा आउ–जाउ बन्द हुनेछ, भेटिएमा काटमार हुने छ । हामी बीचमा भाषा अलग हुनुको कारण विगतमा हामी यस्तै गाउँ–गाउँ नमिलेरै भएको हो र हामीले हाम्रो राज्य त्यसरी नै गुमाएका हौं ।
१०) र, आज हामी राई जाति भएका छौं । यो पहिला पदवी अर्थात श्रेणी थियो भने आज जाति भएको छ । यसलाई हामी चाहेर पनि फाल्न सक्दैनौ । किनकी सरकारी लिखतदेखि बोली–ब्यवहार र देशदेखि विदेशसम्म हामी राई भइसकेका छौं । कसैकारणले राईको सट्टा अरु नै जात भन्यौ र लेख्यौं भने पनि कागज–पत्रले हामीलाई राई नै भन्ने छ ।
विवाद समाधानको बाटो
१) किरात शब्द हाम्रो भाषा परिवारको शब्द होइन भन्ने सत्य कुरा बोलौं–लेखौं, सुनौं–सुनाऔं । तर किरात शब्दमा अपमान बोध गर्नु पर्ने कुनै अवस्था नभएकोले अरुले नै राखिदिएको यही किरात नामलाई सबै किरातीहरुले ग्रहण गरौं । लिम्बू, राई, सुनुवार, याक्खा, सुरेल, जिरेल, हायू किरात समुदाय भित्रको शाखा अर्थात जात हो भन्ने कुरामा प्रष्ट हौं । खम्बु कि किरात ? यसमा अब कुनै विवाद छैन । किरात सम्प्रदाय हो, खम्बु (राई) किरात सम्प्रदायको एउटा समूह अर्थात जात ।
२) राई पहिला जात थिएन पदवी अर्थात पगरी थियो भन्ने वास्तविकतालाई आत्मसात गरौं र अब राई शब्दले जातको रुप ग्रहण गरिसकेको छ भन्ने यर्थाततालाई बुझौं ।
३) किरात राई यायोक्खाको संरचनालाई परिवर्तन गर्न सबै जुटौं । सर्वप्रथम भाषिक संस्थाहरुलाई बढी प्राथमिकता दिएर सक्षम र सक्रिय बनाऔं । र, यायोक्खाको केन्द्रीय समितिमा भाषिकसंस्थाहरुबाट मात्र निर्वाचित हुने व्यवस्था गरी यायोक्खालाई महासंघीय ढाँचामा लैजाउँ । तब मात्र चाम्लिङ र वान्तवाहरुको वर्चश्व तोडिएर यायोक्खा सबै थरि राईहरुको हुने छ ।
४) जातमा राईसँगै चाम्लिङ, वान्तवा, कुलुङ, थुलुङ, दुमी, खालिङ आदि अर्थात थर लेख्ने प्रचलनलाई प्राथमिकता दिऔं । ताकि नागरिक्तामा समेत (अब पछि बन्ने) ...............चाम्लिङ राई,...............कुलुङ राई आदि होस् । तब मात्र थरले सम्मान पाउँछ र राई भित्र थर हराएर अपमान बोध गरिरहेकाहरुले हामी अलग जात हौं भनी रहन पर्दैन ।
५) राज्य पुनः संरचना गर्दा नाम किरात वा खम्बुवान भन्ने विवादलाई समाधान खोजेर राज्यको ढाँचालाई स्वाशासित क्षेत्रहरुमा विभाजन गरि चाम्लिङ बसोवास बाहुल्य क्षेत्रलाई चाम्लिङ स्वशासित क्षेत्र, कुलुङ बाहुल्य रहेको क्षेत्रलाई कुलुङ स्वशासित क्षेत्र आदिको खाका कोरौं । तत्.. तत् ...स्वशासित क्षेत्रहरुमा सोही थरी राईको भाषालाई प्राथमिकता दिने नीति बनाऔं ।
र अन्त्यमा, हामी आपसी विवादमा यति तल झरिसकेका छौं कि, हाम्रो सबैभन्दा ठूलो सत्रु हामी आफै–आफै भएका छौं । कथं कदाचित हामीले चाहेको जस्तो सङ्घीय संरचनामा देश गयो भने सबैभन्दा बढि विवादित हाम्रै राज्य हुने निश्चित छ । त्यो विवादले प्राप्त उपलब्धिको रक्षा होईन विनास गर्ने छ । त्यसैले स्वस्थ बहस गरौं । बुझाईलाई आपसमा बसेर छलफलबाट एकाकार बनाऔं ।
राज्य हुने निश्चित छ । त्यो विवादले प्राप्त उपलब्धिको रक्षा होईन विनास गर्ने छ । त्यसैले स्वस्थ बहस गरौं । बुझाईलाई आपसमा बसेर छलफलबाट एकाकार बनाऔं ।

‘राई’ जात हो कि, होइन भन्ने बारे

आफूलाई कुलुङ मात्र हुँ भन्ने केही साथीहरुले हरेक दिन एकै प्रकारको स्टाटस फेसबुकमा प्रकाशित गर्दै किरात राई यायोक्खाको अस्थित्व माथि निरन्तर धावा बोलिरहनु भएको छ । उहाँहरुको आरोप छ, किरातहरुलाई राई बनाएर यायोक्खाले किरातीहरुको अस्थित्व समाप्त पारेको हो । उनीहरुको भित्री आसय बुझ्दा यस्तो लाग्छ, किरात राई यायोक्खालाई समाप्त नगरेसम्म समस्याको समाधान हुँदैन ।
राई पद हो कि जात हो भन्ने विषयमा मैले यस आगाडिनै तथ्य सहित स्टाटसमा प्रष्ट पारिसकेको छु । सायद यायोक्खा भित्रका केही साथीहरुले पनि मेरो विचारलाई स्वीकार गर्न नसक्नु भएको हुन सक्छ । कि, राई पदवी नै हो । राई र राय पदवी अगल–अलग समयमा अलग–अलग कामको लागि सिर्जना गरिएका पदवीहरु हुन् । तर हामीले नचाहेर पनि अहिले राई जात भइसकेको छ । र, राईको अस्थित्वलाई मेटाउन चाहेर पनि अब हामीले मेटाउन सक्दैनौं । त्यसैले राई अब पगरी नभई जात नै हो ।
कुलुङ साथीहरुको आरोप छ, किरात राई यायोक्खा गठन भएपछि किरातीहरुको अस्थित्वमा आघात पुगेको हो । किरात राई यायोक्खा निश्चिय पनि एक गैह्र सरकारी संस्था हो, यो सरकारको नियम–कानुन अनुसार चल्नु पर्छ । चाहेर पनि राजनीतिक मुद्दामा यायोक्खाले सामेल हुन मिल्दैन । तर पनि यायोक्खा विगत केही वर्षदेखि राजनीतिक वहसमा उत्रिएको छ । राजनीतिक आन्दोलनहरुमा यायोक्खाले नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । कि, राज्यको पुनः संरचनाको बहसमा यायोक्खा अरुभन्दा एक कदम अगाडि बढेर किरात स्वायत्त राज्यको खाकालाई नै वहसमा ल्याएको छ । किरात राई यायोक्खाले सम्पूर्ण किरात इलाका (वल्लो किरात, माझ किरात र पल्लो किरात) लाई किरात स्वायत्त राज्यको रुपमा प्रस्तावित गरेको छ । जसमा ४ वटा उप स्वायत्त राज्यहरु (लिम्बुवान, खम्बुवान, शेर्पा, कोइँच) र विभिन्न स्वायत्त क्षेत्रहरु (चाम्लिङ, वान्तवा, कुलुङ, थुलुङ, साम्पाङ, याक्खा, रोङ, वाम्बुले,.....आदि) को समेत प्रस्ताव गरेको छ । तर यो प्रस्तावलाई किरात याक्थुम चुम्लुङ लगायत लिम्बुवानमा सक्रिय राजनीति गरिरहेका पार्टीहरुले ठाडै अस्विकार गरेपछि यो प्रस्ताव धेरै बहसमा आउन सकेन । यायोक्खाको विभिन्न राष्ट्रिय सम्मेलन र भेलाहरुमा यसबारे थोरै तिनै बहस भइनै रहेका छन् र हरेक ठाउँमा स्वायत्त क्षेत्रको महत्वको बारेमा बहस हुन्छ नै । समग्र किरात राईहरुको भाषालाई बचाउनको लागि र आ–आफ्नो संस्कृति र बसोवास क्षेत्रको विकास गर्नको निम्ति स्वायत्त क्षेत्रमा गठन हुने निकायले महत्व पूर्ण भूमिका नखेलेसम्म एउटा यायोक्खा र भाषिक संगठनले केही गर्न सक्दैन ।
तर कुलुङ, थुलुङ, चाम्लिङ आदि छुट्टै जात हो भनेर दावा गर्ने साथीहरु किरात राईहरुको भाषा हराउँदै जानु, संस्कृति हराउँदै जानु र जातीय रुपमा पिछडिनुलाई यायोक्खाको दोष देख्छन् तर यायोक्खा लगायत यस संस्थासँग आवद्द भाषिक संस्थाहरुको सक्रियतामा विभिन्न थरी राईहरुको शब्दकोष, कक्षा पाँचसम्मको पाठ्यक्रम, मुन्धुम आदि प्रकाशन भएको, भाषा प्रशिक्षण कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरिएको, विशेषतः उधौली पर्वलाई किरात चाडको रुपमा घोषणा गर्न सरकारलाई वाध्य पारेको आदि महत्वपूर्ण कार्यहरुलाई देख्दैनन् । किरात राई यायोक्खा एक गैह्र सरकारी संस्था भएर पनि यसले धेरै महत्वपूर्ण कामहरु गरेको छ । यायोक्खाले कुनै पनि भाषी किरात राईको विकासमा अवरोध पुर्याएको छैन, सहयोग नै पुर्याई रहेको छ । तर यसो भन्दैमा यायोक्खा पूर्ण रुपमा ठीक छ भनेर म भन्दिन । मेरो उदेश्य किरात मात्र हौं राई होइनौ भन्ने साथीहरुको विचारलाई पनि पूर्ण उपेक्षा गरेर यायोक्खालाई मात्रै ठीक देखाउनु होइन । दुवै तर्फका कम्जोरीहरुलाई औंल्याएर एक ठाउँमा उभ्याउने वातावरणको सिर्जना गर्नु हो ।
त्यसैले आफूलाई किराती मात्र हौं भन्ने साथीहरुलाई गम्भिर हुन आग्रह गर्छु । यदि चाम्लिङ, वान्तवा, कुलुङ वा अन्य भाषी किराती राईहरु अलग–अलग जात हुन् भन्ने यहाँहरुको ठम्याई हो भने जात हुनुको आधार प्रस्तुत गर्नु होस् । भाषा अलग भएर मात्र जात अगल हुँदैन । भारतीय ब्रम्हाणहरु हिन्दी बोल्छन्, नेपाली ब्रम्हाणहरु नेपाली, मदेशी ब्रम्हाणहरु मैथिली, अवधी, भोजपुरी बोल्छन् तर उनीहरु सबै ब्रम्हाण हुन् । हामीले बोल्ने भाषा फरक छ (आंशिक फरक) तर हामीले मान्ने संस्कार, संस्कृति, परंपरा, चाडपर्व, विश्वास र सामाजिक व्यवहार एउटै छ । न हामीमा छुवाछुत छ, न विवाहवारीमा रोक, अनि हामी कसरी फरक जातका भयौं ? साथीहरुले तथ्य सहित अलग जात भएको प्रमाणित गर्नु भएमा म तपाइँहरुसँग सहमत भई तपाईहरुको अभियानमा सामेल हुन तत्पर छु तर विना आधार अलग–अलग जात भएको दावा गर्दै हाम्रो एकतालाई ध्वस्त बनाउने षड्यन्त्र नगर्नु होस् । अल्पसंख्यकमा सूचिकृत भएपछि केही सुविधा पाउन सकिएला तर त्यो सुविधाले अल्पसंख्यक हुनुको पीडामा मल्हम लगाउन सक्दैन ।
किरात राई यायोक्खाको संरचनालाई बदल्नु पर्छ भनेर मैले बोल्दै र लेख्दै आएको छु । यायोक्खा गठनको प्रारम्भिक चरणदेखि नै वान्तवा र चाम्लिङहरु हावी हुँदै आएका छन् । चाम्लिङ र वान्तवाभन्दा अन्य भाषी राईहरु मूख्य नेतृत्वमा आउन सक्नु भएको छैन । त्यसैगरी यायोक्खा काठमाण्डौ र पूर्वका केही शहरमा मात्र बढी केन्द्रित छ । जहाँ किरात राईहरुको बाहुल्यता छ त्यहाँ यायोक्खाको उपस्थिती पातलो छ । मेरै खोटाङ जिल्लाको ७६ वटा गाविस मध्ये मुस्किलले डेढ देखि दुई दर्जन गाविसमा मात्र प्रारम्भिक समितिहरु बनेका छन् । भोजपुर, ओखलढुङ्गा, उदयपुर, सोलुखुम्बुका सदरमुकाम बाहेकका क्षेत्रहरुको हालत पनि उही छ । यायोक्खालाई गाउँ–गाउँ नपु¥याएसम्म यसको उदेश्य पूरा हुँदैन । त्यसैले यायोक्खाको केन्द्रीय कार्यालय सकभर किरातभूमिमा नै सार्नु पर्छ । यदि केन्द्रीय कार्यालय किरातभूमिमा सार्न नसकिए केन्द्रीय सम्पर्क कार्यालय किरात भूमिमा राखेर यायोक्खाको गतिविधिहरुलाई किरात राईहरुको पुख्र्यौली थलोमा केन्द्रित गर्नै पर्छ । साथै केन्द्रीय र जिल्ला समितिहरुको संरचना बदलेर महासङ्घीय ढाँचामा यायोक्खालाई पुनः संरचना गरिनु पर्छ । अध्यक्ष, उपाध्यक्षहरु र महासचिवमा फरक–फरक भाषी राईहरु रहने र केन्द्रीय समितिमा पनि भाषिक संस्थाहरुबाट मात्र केन्द्रीय सदस्य निर्वाचित हुने व्यवस्था कायम गरिनु पर्छ । राई शब्दमा विवाद नै हुन्छ भने हटाउन पछि पर्नु हुन्न तर भाषाको आधारमा अगल–अलग जात हौं भन्ने मान्यतालाई भने पूर्ण रुपमा रोक लगाइनु पर्छ ।
विगतमा राई पदवी थियो भन्ने सत्यलाई सबैले आत्मसात गर्दै अब हामीले नचाहेर पनि राई जात भइसकेको छ र अब हाम्रो अस्थित्व राई भित्रै कायम गरिनु पर्छ भन्ने कुरालाई सबैले बुझ्न आवश्यक छ । यदि हामीले पुरानै कुरालाई मात्र खोज्ने हो भने त किरात शब्द पनि हाम्रो होइन, हामी किरात पनि न हुन सक्छौं । अझ अगाडि जाने हो भने त मान्छे नभई बाँदर पो हुन्छौं त ? के हामीलाई आज हाम्रो परिचय “बाँदर’ स्विकार्य हुन सक्छ ? विषेश अवस्थामा कुनै कुराहरुलाई हामीले नचाहेर पनि स्विकार गर्नु पर्ने हुन्छ । हामीले जातको महलमा राई पाउनु पनि त्यस्तै हो । राई लेख्न न यायोक्खाले लगाएको हो, न यायोक्खा गठन गर्ने हाम्रा अग्रजहरुले । राई शब्दलाई फाल्ने हो भने हामीले कायम गरेको विरासतलाई समेत फाल्नु पर्ने हुन्छ । राईको विरासत नेपालमा मात्र होईन विश्वमा कायम भइसकेको छ । तर राईभन्दा अगाडि हामी चाम्लिङ, वान्तवा, कुलुङ, थुलुङ, साम्पाङ, खालिङ, लोहोरुङ, दुमी, कोयी, नाछिरिङ, तिलुङ, आठपहरे, याम्फू, वाम्बुले, पुमा, बेलहारे, जेरो आदि हौं । भाषिक पहिचानलाई बचाउनु हाम्रो कर्तब्य हो । यो कर्तब्यबाट कोही पनि नभागौं । तर अलग जातको बाहानामा फूटको राजनीति नगरौं यस्तो बेला फाइदा हामीलाई होइन अरुलाई नै हुन्छ ।
अन्त्यमा, फुटाउ र राज गरको नीतिले हामीलाई विगतमा कसरी पछाडि पारेको छ भन्ने एउटा उदाहरण यहाँ पेश गर्छु । २००७ सालको राजनीतिक परिवर्तनमा भोजपुर र खोटाङको यति ठूलो योगदान छ, कि भोजपुरे र खोटाङेहरु मुक्ति युद्घमा सामेल नभएका हुन्थे भने राणा शासन कुनै पनि अवस्थामा ढल्ने थिएन । भोजपुर र खोटाङको यो एकताले कुनै पनि बेला पञ्चायतलाई अप्ठ्यारोमा पार्न सक्थ्यो । यो कुरालाई राम्ररी बुझेका राजा महेन्द्रले भोजपुरलाई कोशी र खोटाङलाई सगरमाथा अञ्चलमा विभाजन गरेर हाम्रो सारा सम्बन्धहरु विच्छेद ग¥यो र हामीमा दुश्मनी रोपिदियो । अनि छिमेकी हाट–बजारहरुमा खोटाङे र भोजपुरे भन्दै आपसमा लड्दै–काटाकाट गर्दै हामी पञ्चायत कालभरि अल्मलिरह्यौं । यसको धङ्धङी अझै पनि मेटिएको छैन, कतिपय स्थानमा अझै पनि खोटाङे र भोजपुरेको बीच काटमार चल्छ । त्यसैगरि कथं भोली हामी सबै अलग–अलग जातमा दर्ज भयौं भने त्यो काटमारको अवस्था हामीमा पुनः दोहोरिने छ । त्यसबेला हामीले आफ्नो भाषिक अस्थित्व, जातीय अस्थित्व र किरात राज्यको अस्थित्वलाई कायम गर्न सकौंला ? सबैमा चेतना भया ।

फेरि पनि राई जात हो कि होइन भन्ने बारेमा


केही कुलुङ मात्र हौं भन्ने साथीहरुले दिएको प्रतिक्रियाहरु पढे पछि मलाई ती पुराना दिनहरुको याद आइरहेको छ । २०६० साल तिर म नेपाल आदिवासी जानजाति पत्रकार संघ काँस्कीको सचिव थिए, केन्द्रका अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो चन्द्रसिं कुलुङ । त्यसबेला संघको केन्द्रीय कार्यालय काठमाण्डौको पिपलबोटभन्दा अलिक मास्तिर थियो । त्यसबेला आदिवासी जनजाति महासंघले जनजाति सशक्तिकरण परियोजना (जेप) सञ्चालन गरिरहेको थियो । म काठमाण्डौ गएको बेला आदिवासी जनजाति पत्रकार संघको कार्यालयमा छिरे, कार्यालयमा चन्द्रसिं कुलुङ नै भेटिनु भो । केही बेरको साँगठानीक कुराकानी पछि उहाँले यहि प्रसंग निकाल्नु भयो कि हामी राई होइनौ—कुलुङ, चाम्लिङ, वान्तवा आदि जात हो । त्यसबेला किरातीहरुको इतिहासप्रति म अलिक बेखबर नै थिएँ तर पनि हामी अलग जात हौं भन्ने कुराले कता–कता नराम्ररी चिमोठ्यो र भने त्यसो नहुनु पर्ने हो । चन्द्रसिं कुलुङ ज्यूले अलग जात हुनु पर्ने बारे कुनै तार्किक कुरा मलाई सुनाउनु भएन । उहाँले त्यही जनजाति शसक्तिकरणको पैशाको प्रसंग निकालेर हामी किरात भाषी समुदाय अलग÷अलग जाति हुने हो भने त्यो जेपको पैशा हाम्रो समुदायमा बढी आउँछ । आज किरात राई यायोक्खा र राईहरु धनी छन् भनेर हाम्रो लागि पैशा छुट्याउन परियोजना तयार छैन । तर हामी अलग जाति हुन साथ हामी किरातीहरुको बहुमत आदिवासी जनजाति महासंघमा हुन्छ र हामी हाम्रो अनुकूल निर्णय गर्न सक्छौं, महासंघको नेतृत्वमा नै हाम्रो वर्चश्व रहन्छ । मलाई उहाँको कुरो झनै मन परेन । तर उहाँसँग तर्क गर्ने त्यो बेला मेरो हैसियत पनि थिएन, किनकी अगाडि नै भनी सकेको छु, किरातीहरुको इतिहासप्रति म बेखबर नै थिएँ ।
पछि सबै जिम्मेवारीहरु छोडेर विदेश पुगियो । विदेशमै रहँदा थाहा भो कि आदिवासी जनजातिहरुको सूचिकरण गर्न सरकारले आदिवासी जनजाति महासंघका पूर्व महासचिव डा. ओम गुरुङको अध्यक्षतामा एउटा विज्ञ टोली गठन गरेछ । टोली तीन सदसीय थियो, जुन टोलीमा किरात राईहरु कोही पनि थिएनन् । टोलीले कुलुङ लगायत केही किरात राईहरुलाई अगल जातको सूचिमा सुचिकरण गर्न प्रस्ताव गरेको पनि विदेशमै रहँदा थाहा लाग्यो । कुन आधारमा त्यसो गरियो मलाई त्यो खबरले चिमोटी नै ¥ह्यो ।
प्रसंग थकालीहरुको हो । पहिलो पल्ट तात्कालिन श्री ५ को सरकारले आदिवासी जनजातिहरुलाई सूचिकृत गर्दा ६१ जात उल्लेख थियो । जसमा थकालीहरु ५ जातमा विभाजित थिए । त्यसबेला डा. कृष्ण भट्टचनहरुको ठूलो विरोध भयो थकालीहरुबाट, पछि चिम्तन, ठिम्तन आदिलाई एउटै जात ‘तीन गाउँले थकाली’ बनाईयो तर पछिल्लो सूचिकरणले पनि थकालीहरुलाई अझै तीन जातमा विभाजित गरेको छ । थकालीहरुको भाषा एउटै छ, संस्कार उस्तै छ । फरक यति मात्र छ कि, संस्कार (विशेषतः ल्हफेव) मान्ने समय अघिपछि र पूरानो बसोवास क्षेत्र अलग छ । त्यही आधारमा अलग जातमा सूचिकरण हुँदा थकालीहरु आज आफू भित्रै ठूलो–सानोको वैमनश्यता हुर्काउन बाध्य छन् । जनसंख्या र आर्थिक हैसियतको आधारमा थकालीहरु ठूलो, मार्फा थकालीहरु मध्यम र तीनगाउँले थकालीहरुलाई तल्लो तहमा हेरिन्दै आइएको छ । हुन सक्छ तीन जातमा विभाजन हुँदा केही फाइदा भएको होला तर आफू भित्रै सानो–ठूलोको विभेद बोकेर जति सुकै नाफा हात लागे पनि समग्र थकालीको पहिचान स्थापित हुनमा घाटै बेहोरिरहनु परेको छ ।
अब भाषिक रुपमा विभाजित किरात राईहरु बारे चिन्तन गरौं । राईहरुको भाषा दुई दर्जनभन्दा बढी हुनुलाई कसैले समस्याको रुपमा पनि हेर्ने गरेका छन् तर भाषिक रुपमा भएको यो विविधता हाम्रो सौन्दर्य हो । र, यही सौन्दर्यले हामीलाई विशेष जातिको रुपमा चिनाएको छ । किरात राईहरुमा जिवित भाषालाई गहनसँग अध्ययन गर्ने हो भने त्यति धेरै फरक पनि भेटिन्दैन । कुनै पनि भाषासँग कतै न कनै केही न केही मिलेकै भेटिन्छ । यसो भनौं ५० प्रतिशत शब्दहरु साझा भेटिन्छन् (यो मेरो प्रारम्भिक अनुमान मात्र हो) । भाषा बाहेक अर्को फरक देखिने वस्तु भनेको भौगोलिक क्षेत्र हो । कि, चाम्लिङ, वान्तवा, कुलुङ, पुमा, साम्पाङ आदिको पूख्र्यौली थलो अलग–अलग छ । यहाँ पूख्र्यौली थालो अलग हुनाको कारणले नै भाषा अगल भएको हो भन्ने कुरालाई फेरि हामीले विर्सनु हुँदैन । यस बाहेक हामी बीच फरक भन्ने चिज केही छैन । सबैले पुज्ने चुला नै हो, सबैले चलाउने चिण्डो, अदुवा, तिम्पु, भोर्ला, चाबो नै हो । मर्दा–पर्दा को सारथी धामी (नछुङ) नै हुन् । मरेपछि जमिनमा गाडिनु र मरेकाहरुलाई मरणको आधारमा वर्गिकरण गरिने चलन सबैमा छ । उभौली–उधौली र सिली नाच सबैको साझा नै हो । पूख्यौली गरगहना र हात हतियार एकै हुन् । पूर्खाहरुले सिकाएको र गरि आएको संस्कारहरु एकै हुन् र हामी बीचमा ठूलो–सानो कुनै विभेद नहुनु र मर्दा–पर्दा र विवाहवारी आदिमा कुनै बन्धन नहुनले हामी एकै जातका हौं भन्ने कुरो प्रष्ट पार्छ ।
यदि भाषा र भौगोलिक क्षेत्रलाई नै आधार मानेर अलग जात ठान्ने हो भने त चाम्लिङहरुमै दर्जनौ जात बन्न सक्छ । सुनकोशी पारीका (उदयपुरको बलम्ता) चाम्लिङ, हलेसी क्षेत्रका चाम्लिङ, दिक्तेल आसपासका चाम्लिङ, रतन्छा आसपासका चाम्लिङ, होर्लङछा–दुम्छा–चिप्रिङ–वातिखुम तिरका चाम्लिङ र सावाखोला पारी (बाराहा) तिरका चाम्लिङकै भाषामा ठूलो अन्तर भेट्न सकिन्छ भने प्रत्येक पाछाको पूख्र्यौली भूगोल फरक–फरक छ । के त्यसो भए पाछा नै जात हो त ? यो कदापी होइन । भाषा र भौगोलिक क्षेत्र फरक हुन साथ अलग जात हुने जम्मै आधार प्राप्त भयो भनिनु हँचुवाको भरमा मात्र बोलिनु हो । डा. ओम गुरुङहरुले निकालेको सो निश्कर्षलाई साँच्चै सत्य मान्ने हो भने त पूर्व तिरका गुरुङहरु अर्कै जाति हुन् । किनकी, पूर्वका गुरुङहरुले गुरुङ भाषा, गुरुङ संस्कृति जम्मै हराई सकेका छन् तर पनि उनीहरु गुरुङ नै हुन् । कसैले उनीहरुलाई गुरुङ होइनौ भनेका छैनन् । जात छुट्याउने भाषा र भौगोलिक क्षेत्रभन्दा पनि उसको संस्कृति हो, मान्यता, परंपरा र विचार हो । समान संस्कृति, परंपरा, मान्यता, रनसहन, चालचलन र ब्यवहार भएका किरात राईहरु अगल जात हुनै सक्दैनन् । हो यही आधारमा किरात राई यायोक्खाले डा. ओम गुरुङहरुको सूचिकरणलाई विरोध गरेको छ, त्यो सूचिकरणलाई लागू हुन दिएको छैन । यही आधारमा यायोक्खाले हालसम्म खेलेको महत्वपूर्ण भूमिकाहरुलाई आँखा चिम्लेर विरोध गरिनुको कुनै तुक छैन । महाकुलुङमा राई हौं भन्नेहरुलाई प्रधान दुश्मनकै रुपमा हेरिन्छ तर महाकुलुङबाट बाहिर पुगेका धेरै कुलुङहरु हामी एउटै जातिका हौं, राई हौं, हामीलाई केही हजारको जाति बन्नु छैन भनेर भनिरहनु भएको छ । कुलुङ लगायत केही भाषिक राईहरुलाई अलग जातमा सूचिकरण गर्ने षड्यन्त्रको विरुद्घ यायोक्खा भन्दा पनि उहाँहरुनै बढी लागि रहनु भएको छ । आज धार्मिक–सांस्कृतिक रुपमा धेरै किरात राईहरुको रस्ति–वस्तीमा विचलनहरु आएका छन् । एकातिर क्रिश्चियानिटी र अर्कोतिर हेभेन्ली पाथको चपेटाले किरातीहरुलाई थिच्दै लगेको छ भने मद्यपानको संस्कृति मौलाई रहेको छ । तर यी सारा कुराहरुबाट बेखबर बनेर हामी अलग जातको सुगा रटानमा छिनाझपेडी गरिरहेका छौं ।
किरात राई यायोक्खा जम्मै सवालमा सही छ भन्ने पनि मेरो दावी होइन । म चाम्लिङ हुँ तर यायोक्खामा चाम्लिङ र वान्तवाहरुकै वर्चश्व छ, यो वर्चश्वलाई तोडेर सबै राईहरुलाई समेट्न यायोक्खालाई महासङ्घीय ढाँचामा लानु पर्छ भनेर मैले तर्क गरिरहेको छु । यदि यसो गरिएन भने हामी बीचको वैमनश्यता अझै बढ्ने छ र कुनै पनि विन्दुमा पुगेर जातीय विघटन निश्चित छ । सो हुन नदिनको लागि पनि यायोक्खालाई भाषिक संस्थाहरुको महासंघ बनाउनु पर्छ । अर्को कुरो यायोक्खा काठमाण्डौ र पूर्वका केही शहरहरु केन्द्रीत छन् र विशेषतः नेतृत्वमा सधैं आर्थिक हैंसियत उच्च भएकाहरुको मात्र बाहुल्यता छ । यस्तो हुँदा यायोक्खाको गतिविधिसँग किरात राई वस्तीमा सामान्य राई किरातीहरुको चासो कम रहँदै आएको छ । त्यसैले मिल्छ भने यायोक्खाको केन्द्रीय कार्यालय नै र मिल्दैन भने कम्तिमा सम्पर्क कार्यालय किरातभूमि भित्रै राखौं र यायोक्खाको गतिविधिहरुलाई किराती रस्ती–वस्तीमा केन्द्रित गरौं भनेर प्रस्ताव गरिरहेको छु । मेरो उदेश्य फेरि पनि यायोक्खा र हामी राई होइनौ भन्ने केही साथीहरुको विरोध गर्नु होइन । इतिहासको सम्मान गर्दै वर्तमानको अन्तरविरोध हल गरेर किराती एकतामा सहयोग पु¥याउनु नै हो । पहिचान सहितको सङ्घीयताको पक्षमा हामी उभिएका छौं, संविधान बन्ने क्रममा छ, राज्यको पुनः संरचनाको बहसमा हाम्रो मागहरु ओझेलिन्दै गइरहेका छन् । यस्तो बेला आपसमा विवाद गरेर उर्जा र समयलाई फाल्नु हुँदैन । हुनसक्छ मतान्तर केही समयसम्म रहला तर मतान्तरलाई घटाउँदै सहकार्य गर्ने विन्दुमा सबै जना आइपुगौं । यसो भएमा मात्र आगामी दिनमा हुने संघर्षका कार्यक्रमले सार्थकता पाउने छन् र स्वायतता सहितको किरात राज्य प्राप्त हुने छ । जहाँ हामीले सबै जातिको हक अधिकारलाई सुरक्षित राख्दै हाम्रा दुई दर्जन बढी भाषाहरुको विकास गर्न सक्ने छौं र हाम्रो संस्कृतिलाई नेपाली संस्कृतिको मूलधारमा समाहित गर्न सक्ने छौं ।

Tuesday, September 16, 2014

प्रधानमन्त्रीको प्रेश विज्ञाप्ती




बग्यो इटेनी
र, पुरियो जुरीसँगै सुनकोशी/बन्यो ताल
खबर पाए लगत्तै
उपलब्ध मन्त्रीहरुलाई डाकेर/बैठक राखी
आवश्यक निर्णयहरु गर्दै
यो विज्ञाप्ती जारी गर्दैछु
म प्रधानमन्त्री शुशिल कोइराला ।

खटाएको छु सेना, प्रहरी र उद्दारकर्ता
र, हेलीकोप्टरमा विज्ञ टोली
यता भ्याई न भ्याई छ मलाई
आउँदैछन् सत्र वर्षपछि
भारतीय प्रधानमन्त्री दशगजा छिचोलेर भोली आईतबार
आज सनीबार भै हाल्यो,
सडक पखाले पनि पशुपति सिंगार्नै बाँकी छ
चोक–चोकमा ध्वजा–पतका राखेर
मोदीको तस्विर अंकित ठूल–ठूला ब्यानर टाँग्नै छ
साथीहरु भन्दैछन् छैसठ्ठी लाख खर्च भइसक्यो
फेरि सुरक्षाको चुनौती पनि छ
उतैबाट बुलेटप्रुफ गाडि र केही विशेषज्ञ सैनिक जवानहरु आए पनि
सडक र आकाश त हाम्रै हो
देशी–विदेशी आतंककारीले आक्रमण गर्लान् भन्ने डर
त्यसैले यो विपदको घडिमा
हामी कोही पनि आउन सकेनौ ।

अँ साँच्ची
पहिरोमा परी मृत्यू हुने परिवारलाई
तत्कालै चालिस हजार राहत दिने निर्णय गरेका छौं
घटना स्थलदेखि नेपालको सीमासम्मै
सर्तक रहन र प्रभावित हुन सक्ने ठाउँहरु छोड्न
खबर गरिसकेका छौं सञ्चार माध्यममा
कोशी ब्यारेजको बाउन्न वटै ढोका खोल्न
भारत सरकारलाई अनुरोध गरेकोमा
हाम्रो अनुरोधलाई स्वीकार गर्दै भारत सरकारले
कोशी ब्यारेजको सम्पूर्ण ढोका खुल्ला गरिसकेको छ
आत्तिनु पर्दै न,
केही परि हाल्यो भने
छिमेकी भारत र चीनसँग
सहयोग माग्ने विषयमा सहमति जुटेको छ
यता म पनि भरखरै अमेरिकामा, राज्य कोषबाटै
दश करोड खर्च गरेर क्यान्सरको उपचार गरी फर्किएको
सबैलाई थाहा भएकै कुरो हो
सहयात्री दलको अध्यक्ष/संसदीय दलको नेता पनि
सिंगापुरमा राज्य कोषबाटै पाँच करोड खर्च गरेर
भरखरै स्वदेश फर्किएको मान्छे
यो बेला हामीले बढी धपेडी गर्नु पनि त भएन
त्यसैले हामी आएनौ घटना स्थलमा
क्षमा माग्दैछु पिडित जनताहरुसँग

पहिरोमा परि घाईते भएकाहरुलाई उद्दार गरी
हेलिकोप्टर चढाएर राजधानी ल्याईएको छ
घाइतेहरुको निःशुल्क उपचार चलिरहेको छ यतिबेला
घटना स्थलमा भेटिएका लासहरुको पहिचान गरी
सद्गत् गर्न आफन्तहरुलाई जिम्मा लाउँदै गरेको खबर
त्यस जिल्लाका प्रमुख जिल्ला अधिकारी मार्फत पाएको छु
पहिरो अझै रोकिएको छैन भन्ने खबर
एफ.एम. र टिभी च्यानलहरुले प्रशारण गरिरहेका छन्
पहिरो नरोकिएकै हो भने
विज्ञहरुसँग सल्लाह गरेर
तत्कालै कुनै अभियान थालौंला
बरु यता
धेरै प्रयास गर्दा पनि
भारतसँग गर्ने उर्जा ब्यापार सम्झौतामा सहमति जुट्न सकेन
सायद सम्झौतामा हस्तारक्षर नहुन सक्छ
तर केही छैन,
हामीले मोदीको अगाडि राख्ने धेरै मागहरु छन्
राष्ट्रिको हितमा यो भ्रमणलाई सफल पारेरै छोड्ने छौं
१७ वर्ष पछाडि छिमेकी देशको प्रधानमन्त्री
नरेन्द्र मोदीको हुन लागेको यो गौरवशाली भ्रमणको काम थाँती राखेर
घटना स्थल जान सकेनौ
फेरि पनि क्षमा चाहान्छु ।

भरखरै पाएको खबर अनुसार
सेनाको हेलीकोप्टरले आकाशबाट
दुई पटक बिष्फोट गराएपछि
एकाछेउबाट पानी बग्न थाले छ
त्यसैले पुरिएको ठाउँभन्दा माथि
कनै खतरा छैन अब
जमेको पानी एकै पटक ह्वात्त नखोलिएर
विस्तारै बिस्तारै बग्यो भने
तलतिरको खतरा पनि टर्ने भनेर विज्ञहरुले भनिरहेका छन्
यता मोदीले विषेश पूजा गर्दैछन् पशुपतिमा
र, चढाउँदैछन् तीन करोड बराबरको चन्दन
सायद पूजाको क्रममा
स्वयं मोदीले पनि यो विपत्तीमा तपाइँहरुको लागि
धैर्य धारण गर्ने शक्ति माग्लान् पशुपतिनाथसँग
र, बोल्लान् केही शोक शब्द संसद्लाई संबोधन गर्दा

एउटा खुसीको कुरो पनि छ
मोदीले आफ्नो धर्म पुत्र जीतवहादुरलाई
आफ्नै बाबु–आमाको जिम्मा लगाउँदैछन्
सानैमा हराएको आफ्नो छोरो भेटेर
कति खुसी हुन्छन् होला है आमा–बाबुहरु
अरु विषेश केही छैन
मोदी आउने जाने बाटोमा
दुइदिनको लागि सर्वसाधरणहरुको
सवारी प्रवेश निषेध गरेका छौं
सार्वजनीक विदा भने हल्ला मात्रै हो
बरु,
सवारीको बेला दिइने सुरक्षा र पशुपतिमा गरिने स्वागतको अभ्यास
गराई सकेका छौं आज नै
त्यसैले मेरो समकक्षी भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको
भ्रमण सफल हुनेमा म ढुक्क छु
अँ त्यतातिर केही परिहाल्यो भने
उसलाई ऊ...गर्नु भनेर मैले भनिसकेको छु
यो शोकको घडीमा
ज्यान गुमाउनेहरुलाई श्रध्दाञ्जली अर्पण गर्दै
शोक सन्तप्त परिवार जनमा धैर्य धारण गर्ने शक्ति
श्री पशुपति नाथले दिऊन् भन्ने कामना गर्दै
यो प्रेश विज्ञाप्ती यहि अन्त्य गर्दछु
नेपाल सरकारको बहालवाल प्रधानमन्त्री
म शुशिल काईराला
2070 श्रावण 17 गते शनिबार
बेलुकी 6:30 बजे
सिंहदरबार, काठमाण्डौ नेपाल
धन्यवाद ।

Monday, September 15, 2014

ओ तुवाचुङ जायाजुम


चोमोलुङमाको शिरमा
सेताम्य पोखिएको हिउँ हेरेर
हरपल मुसुक्क मुस्कुराई रहने
ओ तुवाचुङ जायाजुम
म तिम्रो मुस्कानमा
पर्दा हाल्न उभिएको छु
तिम्रो सामुन्ने यतिबेला ।

हेर एक पटक
मेरो धसिङ्ग्रे अनुहार
जहाँ सभ्यताले ठगेका अनगिन्ती कथाहरु
खोविल्टै खोविल्टा बनेर
मसँग निसाफ मागिरहेछन्
खोजिरहेछन् मसँग.
एक ढिम्कनो मुनी
युग छिपाएर चुपचाप बसेको
हलेसीको यथार्थता ।

ओ तुवाचुङ जायाजुम
तिमीले तिम्रै छातिमा टेकेर
हुर्कायौ तोयामा र खियामालाई
सायद हेछाकुप्पाको सम्झनामा
दिदी बहिनीले खसालेका आँशु
तनतनी पिएर तिमीले
सिकायौ सभ्यता उनीहरुलाई
र,
आँगनभरि सिस्नो र कपास उमारेर
सिकायौ सीप
तर बाग्बंशी राईहरुले भेटेर
दुनियाँलाई चिनाएको हलेसीसँग
किन तिम्रो सम्बन्ध रहेन ?
म यही कुरा सोध्न
तोयामा खियामाको पाईतालाको डोबमा टेकेर
उभिएको छु तिम्रो सामुन्ने ।

ओ तुवाचुङ जायाजुम
म मान्न तयार छैन
हलेसीसँग जोडिएको
कथित महादेवको कथाहरु
र, पूर्वको पशुपतिनाथका उपमाहरुलाई
सायद होलान्
गुरु रिम्पोछेको तपस्याका गाथाहरु
तर सभ्यताको आदिभूिम
तुवाचुङ जायाजुमको फेदिमा रहेको हलेसीमा
आदि मानवहरु कै संस्कार र संस्कृतिको
अलिकति पनि गन्ध नआउँदा
म बहुलाएको छु यतिबेला
हुन सक्छ तिम्रो बक फुट्दैन
तर तिम्रै छातिमा टेकेर
म खोज्दैछु सत्य इतिहास हलेसीको
कथित शिव र पार्वतीको थानहरुमा
तोयामा, खियामा र हेछाकुप्पाहरुको
पद चिन्ह छ कि भनेर
उधिनी रहेको छु माटोहरुलाई
धर्मद्वार-पापद्वारमा
मोछामाको छविचित्र उतारेर
इतिहासलाई दाँजी रहेछु
कथित त्यो बसाह थानबाट
फालिएको हुनसक्छ दुई चुल्हाहरु

हेछाकुप्पाका सन्ततिहरुले जुराएको नाममा
अनेक फूँदा जोडेर
अनेक अक्षरहरु बङ्ग्याएर
अनेक वर्णहरु झिकेर
हलेसी बनाएका हुन सक्छन् नव आगन्तुकहरुले
त्यसैले ओ तुवाचुङ जायाजुम
म तिम्रो सामुन्ने उभिएको छु
सत्य इतिहास पाउने अभिलासाले
अब तिमीले बोल्नै पर्छ
सत्य कुरा खोल्नै पर्छ
नव आगन्तुकहरुको आगमनपूर्व
हलेसी कुन रुपमा थियो ?
तिमीले अब भन्नै पर्छ
ओ तुवाचुङ जायाजुम ।

शब्दार्थ
तुवाचुङ जायाजुम-     खोटाङ जिल्लाको हलेसी गाविस र अर्खौंले गाविसको सिमानामा रहेको डाँडो । जसलाई माला थुम्का पनि   भनिन्छ । किरात राईहरुको आदि पूर्खा सुम्निमा पारुहाङको पनाति, हँछाको नाती पातेसुङ र दिलिमदुङ (डाकुहँमा) मा छोरा, हेछाकुप्पा (खोचिलिप्पा) को दिदीहरु तायामा खियामाले कपासबाट तान बुनेर आधुनिक उधोगको विकास गरेको ठाउँ । जहाँ तान आकारको ढुङ्गाहरु देख्न सकिन्छ । किरात चाम्लिङ राईहरुको भाषामा तुवाचुङ जायाजुम भन्नाले तान ढुङ्गा भन्ने बुझिन्छ ।
चोमोलुङमाः किरात चाम्लिङ राई भाषामा सगरमाथा
बागवंशी राई ः खोटाङको हलेसी गुफा पत्ता लगाउने ब्यक्ति
मोछामा ः किरात चाम्लिङ राईहरुको कूल देवता रहने स्थान

दशैं दृष्टि

धेरै दिन पछि
काला बादलको अपहरणबाटमुक्त भएको आकाश
एक्लै नियाली रहेको बेला
सुटुक्क एक झोंक्का चिसो बतास
ज्यान छोएर ओह्रालो बग्छ
र,यहि बेला
मलाई चिच्याउन मन लाग्छ-दशैं आयो ऽऽऽ

बारीभरि हरियाली छरेर
निस्फिक्री उभिरहेका कोदोका बोटहरु
वा
खेतभरि आकाश ताकेर
सर्लक्क ठडिरहेका धानका गाबोहरु
नजानिन्दो पाराले
पहेंलिन्दै गएपछि
नयाँ थुन्से बोकेर
टोलै थर्काउँदै
मलाई कराउन मन लाग्छ-माटो बोक्न जाउँ है ऽऽऽ

घुर्यानमा मौलाएका झाडीहरु
उखेली फालेर मात्र पुग्दैन
काँधमा कोदालो भिरेर
दौंतरीहरुलाई सम्बोधन गर्दै
मलाई बोलाउन मन लाग्छ-बाटो खन्न जाउँ है
र,
धसिङ्ग्रे भित्तोहरुलाई पोतेर
रातै-पहेंलै बनाएपछि
मूल ढोकाको नजिकैफूलबुट्टा हानेर
त्यसैको काँधमामलाई कोर्न मन लाग्छ-
दशैंको मंगलमय शुभकामना

लामो प्रतिक्षालाई तोडेर
दशमीले सँघार टेकेपछि
भर्याङ उक्लिएर
धनसार नजिकै
भोर्लाको टपरामा ढाकिएको
पहेंलपुर जमरालाई काटी
टीकाठहरको एक छेउमा राखे
नयाँ सुकुलमाथि बसेर
मलाई थाप्न मन लाग्छ साईतको टीको
र,
मान्यजनको आर्शिवचन ।

घरै मुनीनागवेली परेर बगेको खोलोको
चिल्ला ढुङ्गाहरुमा
नाङ्गो पाईतालाले टेकेर
आमाको साडीको फेर समात्दै
मावली गाउँ पुग्दाका क्षणहरु
सम्झी रहेको छु यतिबेला
र,
फर्कन्दा मामा माईजूले दक्षिणा दिनुभएको
चानचुने पैशा बजाउँदै
फूपुहरुले ल्याउने कोशेलीको लोभमा
आमालाई उछिनेर
घर आईपुगेको यादहरुलेपिरोलिएको छु ।

यी यादहरु/स्मृतिहरु/विस्मृतिहरु
सायद जीवनका भूल सम्झेर
बेहोरी रहेको छु अझै पनि
र,
दशैं बहिस्कारको नाममा
जीवनको पूर्वाधहरुलाई
विचारको इरेजरलेघोटिरहेको छु दिनदिनै ।

दशैं बहिस्कार ?
म यहिँ अड्किएको छु अचेल
सायद विचार बदलिएको हुन सक्छ
वा
आफै बदलिएको हुन सक्छु
आखिर जो बदलिए पनि
दशैं बहिस्कार…यो हुनै सक्दैन
किनकीदशैं पर्व हो-नेपालीको
दशैं पर्व हो-सुन्दरताको
दशैं पर्व हो-आनन्दको
दशैं पर्व हो-आर्शिवादको
दशैं पर्व हो-सौहार्दताको
दशैं पर्व हो-एकताको
र,
दशैं पर्व हो-मिलनको

देश, सौन्दर्य, आनन्द,
आर्शिवाद, सौहार्द, एकता र मिलनलाई
कदापि बहिस्कार गर्न सक्दिन
हो
बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ
-दशैं आर्य सम्प्रदायको मात्र पेवा ठान्ने
संकिर्ण मस्तिष्कहरुको
बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ-
देवी-दानव र राम-रावणका
झुटा कथाहरु बाचेर
दशैंलाई धर्मको खुनी पञ्जामा कैद गर्ने
खुनी मानशिकताहरुको
बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ-
अनार्य माथि आर्यको विजय ठानेर
साम्प्रदायीक सद्भाव खल्बलाउने
साम्प्रदायीक विचारहरुको
बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ-
रगतको टीको निधारमा लाएर
विजयको उल्लास मनाउने
रक्त पिपासु खुसीहरुको
बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ-
मध्यरातमा काला छायाँहरुको पूजा गरेर
एका विहानै पशुको बली दिने
दानवीय ब्यवहारहरुको
बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ-
आफुलाई पण्डित मानेर
दुनियाँलाई ठग्न
टीको लगाई दिदै िहंड्ने
मगन्तेहरुको दरिद्र चरित्रको
बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ-
ऋण काढेर रक्सी धोक्ने
ढोंगी मान्छेका ब्यवहारहरुको

बहिस्कार जारी छ/जारी रहने छ-
हप्तौं/पन्ध्रौं दिनसम्म
देशै ठप्प बनाएर
दशैंको सद्गत गर्ने
नालायक सरकारहरुको

परन्तु
दशैं बहिस्कार…यो हुनै सक्दैन
किनकी
दशैं पर्व हो-नेपालीको
दशैं पर्व हो-सुन्दरताको
दशैं पर्व हो-आनन्दको
दशैं पर्व हो-आर्शिवादको
दशैं पर्व हो-सौहार्दताको
दशैं पर्व हो-एकताको
र,
दशैं पर्व हो-मिलनको

देश, सौन्दर्य, आनन्द,
आर्शिवाद, सौहार्द, एकता र मिलनलाई
कदापि बहिस्कार गर्न सक्दिन ।

बुद्ध नेपालका होईनन्

आस्थाहरुको चौबाटोमा उभिएर
आज म
यौटा अकाट्य सत्य ओकल्दैछु
बुद्ध नेपालका होईनन् ।

म,
वास्तविकतालाई एकातिर पन्छाएर
आर्दशको ढोङ रच्ने मान्छे होइन
त्यसैले त निर्धक्क भन्दैछु
बुद्ध नेपालका होइनन् ।

"बुद्ध लुम्बिनीमा जन्मिएका थिएनन्"
-म यसो भनिरहेको छैन
र,
भनिरहेको छैन- "बुद्ध अरु कसैको हो"
मात्र,
हातमा गुलेली बोकेर
म सिकारी होइन भन्ने मानबहरुको
खोटो मनलाई
कलमका निबहरुले चिरेर
सल्यक्रीया गरिरहेको छु
मानसिक अस्पतालको इमरजेन्सी कक्षमा ।

बुद्ध-अिहंशाको पुजारी
बुद्ध- धार्मिक अन्धविश्वासका विरोधी
र,
बुद्ध समानताको पक्षपाती
म यही कुरा सोधिरहेछु तिमीलाई
कि मानवता हराएको देशमा
बुद्ध कसरी रहन सक्छन् ?

धर्मको नाममा हजारौं पशुबली दिने
तिम्रा गढीमाईहरु,
जिउभरि भिगुत घसेर
सडकमा निवस्त्र पल्टिरहेका नाङ्गाबाबाहरु,
वा
मनुस्मृतिका त्याज्य पानाहरु पल्टाएर
समाज चलाउन खोज्ने
यो हिन्दु मात्रको देशमा
भन बुद्ध कसरी रहन सक्छन् ?

बुद्ध आस्था हुन्
बुद्ध विश्वास हुन्
बुद्ध श्रद्धा हुन्
र,
बुद्ध जीवन हुन्
जहाँ एउटा अकाट्य सत्य
-मृत्यु निश्चित
त्यसैले बुद्ध
न भूत हुन् न भगवान् हुन्
बुद्ध मात्र एउटा आस्था
शान्तिको, प्रेमको…
मानवताको, समानताको…
अब तिमी आफै भन
सिमापारीका तेत्तिसकोटी तिम्रा देवताहरुमा
एक्लो बुद्ध
कसरी नेपालका हुन सक्छन् ?

"बुद्ध लुम्बिनीमा जन्मिएका थिएनन्"
-म यसो भनिरहेको छैन
र,
भनिरहेको छैन- "बुद्ध अरु कसैको हो"
मात्र
रद्दीको टोकरीमा फालिएको बुद्धलाई
अरुले हाम्रो हो भन्दा कोकोहोलो मच्याउने
ढोगी मानबहरुको
खुस्किएको दिमागको सल्यक्रीया गरिरहेको छु
कलमका निबहरुले चिरेर
कविताको इमरजेन्सी कक्षमा ।

Gajal

मात्र म एक श्रमिक भएँ तिम्रो पूँजिवादमा
श्रमजिवीको नजिक भएँ तिम्रो पूँजिवादमा

तिमी गुड्यौ गुडी रह्यौ मेरै छातिमाथी
तिमी रेल यो म लिक भएँ तिम्रो पूँजिवादमा

लुटी रह्यौ मलाई नै मेरै श्रममा बाँची
अाजानैमा रसिक भएँ तिम्रो पूँजिबादमा

आफै भित्र मरेको त्यो मान्छे जागे पिछ
आन्दोलनमा सरिक भएँ तिम्रो पूँजिवादमा

मान्छे माथि मान्छे कै त्यो अत्याचार यो तोड्न
समाजवादको पथिक भएँ तिम्रो पूँजिवादमा

Muktak

हेर्दा हेर्दै मलेसियामा अग्ला अग्ला घर बन्यो र सयौं आकाशे पुल बन्यो
हाँगामा च्यापिएर बसेका कलिला कोपिलाहरु लोभ लाग्दा फूल बन्यो
खै के भनौं ? भनौ कि नभनौ ? भन्न पनि गाह्रो, नभन्न पनि गाह्रो
आफ्नो लागि त फगत यति, यो ज्यान बुढो विल्कुल बन्यो

घरदेशबाट

 
दाइ,
राम्रैसँग आइपुगें म,
हजुरले भने झैं
बाटामा देउराली र चौतारीहरु
भञ्ज्याङ र नागीहरु
नदि र खोलाहरु
सबै–सबै भेटियो
जहाँ एक छिन रोकिएर
एक छिन उभिएर
अन्तरालको एक मुठी पाती चढाएँ
र,
पूर्वि छितिजमा
विस्तारै उकालिन्दै गरेको घामलाई हेरी
अलिकति मुस्कुराएँ
साँच्चै दाइ
यतिबेला म सम्झिरहेको छु
हजुरका ती शब्दोपहार
जहाँ ममताका एकखात अक्षरहरु
बाटैभरि मग्मगाई रहेछन्
अजम्बरी र बाबरीको बोटहरुमा ।

दाइ जब म,
आकाश मार्गको यात्रालाई
पूर्णविराम लगाएर
त्रिभुवन विमानस्थलको
वर्हिगमन कक्षमा ओर्लन्छु
तब एक झोंक्का बतास
मलाई सुम्सुम्याउन आइपुग्छ
जहाँ, सडकमा अलपत्र फ्याँकिएको
फोहोरको कुहिएको गन्ध छ
र, छ धुलोको मसिना कणहरु
सायद मन परदेशी भइदिएको हुन्थ्यो भने
म नाक र मुख थुनेर
सराप थें होला देशलाई
धिक्कार्थें होला माटोलाई
तर दाइ
ज्यान परदेशी भए पनि
घरदेशको ममताले पग्लिएको मन
पग्लियो हावाको स्पर्शमा
र, विस्तारै सुम्सुम्याएँ
अनुहारभरि लुटपुटिन आइपुगेको धुलोलाई
त्यसपछि
केएल सिसीको तिर्सना मेटाउन
धरहरालाई नियाले
यहिबेला ग्यान्टिङ हाइल्याण्डको स्वरुप बोकेर
आँखै सामुन्ने ठडियो नागार्जुन डाँडो ।

दाइ
हजुरले भने जस्तै
घर पुग्नु अगावै मैले
दाँवलीहरुको एक लस्कर
र,
मायालुहरुको एक हुल भेटाँए
शरदीय पवनको हल्का हल्का झोक्कामा
बयली खेलिरहेको सालिमोको एक बुच्को हातमा लिएर
टोलाई रहे उनीहरु
मलाई देखेपछि उनीहरुले यस्तो ठने–
“सायद घाम, पश्चिमबाट उदाउँदैछ”
तर दाइ ज्यान परदेशी भए पनि
मन घरदेश मै छोडेर हिंडेको म
कत्ति पनि परिर्वन भएको थिइनँ
त्यसैले त
पशिनाको तितो गन्ध
उनिहरुको ज्यानबाट आइरहे पनि
घ्वाम्लाङ्ग अँगालो हाले
र,
असमय मै खोविल्टो परेको गालामा
सुमसुमयाई रहें धेरै बेर ।

दाइ,
आज पनि म सम्झदैछु
खुट्टै चिप्लेला जस्तो ती चिल्ला सडकहरु,
सगरमाथा झैं
ठडिएका ती गगनचुम्बी भवनहरु
र,
हिउँ जस्तै गोरी सायाङका
लोभलाग्दा बदन
तर दाइ
ती त सबै भ्रम रहेछन्
फगत सपना जस्तै
यर्थात त यही रहेछ
सातपत्र टालेको सडक
सडक किनारामा फालेको फोहोरको दुर्गन्ध
र,
निशुःल्क पाइने धुले पाउडर
त्यसैले त दाइ
ती नागीहरु, भञ्ज्याङ र देउराली–चौतारीहरु
खोला र नदिहरु
हजुरको आगमनको प्रतिक्षामा
बसी रहेका छन् उसैगरी
हिजै मात्र मदेशबाट
पहाड उक्लिएकी सिम्मालाई
सबैले एकै स्वरमा सोधेछन्
दाइ कहिले आउनु हुन्छ ?
दाइ कहिले आउनु हुन्छ ?

मलेसियाबाट फर्कने क्रममा आदरणीय दाइ मनि राई ‘गोठाले’ ले मलाई उपहार स्वरुप दिनु भएको कविताको भावमा बहकिन्दै लेखिएको कविता ।

गजल

 तिमीलाई देखेपछि आज होस हराएँ
तिम्रो बानी, बोली, बचन सबै मन पराएँ

के भो के भो भन्नै गाह्रो सपनाको कुरा
तिम्रै नाम लिई लिई रातभर बरबराएँ


तिमी थियौ किनारामा म नदिको माझ
कतै डुब्दै छु कि भनी अहो ! म डराएँ

बाढी आयो उर्लिएर छल्को उतै सर्यो
भाग–भाग प्रिय भन्दै जोड्ले म कराएँ

ढिलो हुनु हानी थियो, यस्तै यस्तै सम्झी
प्रेमको तमसुकमा आजै सही छाप गराएँ

Gajal

किन किन आँखा तानियो उतै तिर
घरी घरी छड्के हानियो उतै तिर

धेरै धेरै थिए बास दिने मान्छेहरु
तर पनि ठाउँ छानियो उतै तिर

सारा कुरा भुली अहिले यस्तो भयो
सर्वश्व नै आफ्नो मानियो उतै तिर

भूलै भो कि कतै या सही भो मेरो
जिन्दगीको आधार ठानियो उतै तिर

हेर्दा हेर्दै आज यो अञ्जान नारथुङेको
आखिरिमा हात धानियो उतै तिर

सिम्माको नाममा नयाँ चिट्ठी–३

जेठ चौध पछि
अन्यौलताको तुँवालोले
जताततै ढाकेर
दिउँसै अन्धकार छाएको बेला
चेतनाको सानो सलेदो सल्काएर
त्यसैको रिमरिम आभामा
तिम्रो नाममा अर्को नयाँ चिट्ठी
कोरिरहेको छु, सिम्मा
स्वीकार गर है ।

बोलिएका शब्दहरु माथि
बोल्नेले नै विश्वास गर्न गाह्रो भइरहेको बेला
धर्कै धर्का कोरिएको
घुर्मैलो पानामाथि
असरल्ल छरिएका
ख¥ल्याङ्गखुट्टी अक्षरहरुलाई
तिमी कसरी विश्वास गरौली सिम्मा ?
हो, विश्वास गर्ने आधारहरु
मेरा शब्दहरुमा नहुन सक्छन्
मेरा अक्षरहरुमा नपर्न सक्छन्
तर सिम्मा,
यो धर्म संकटको बेला
तिमीलाई म विगत तिर फर्काउँदैछु
फर्क सिम्मा फर्क
यी अक्षरहरु बोकेर
पुराना पत्रहरुलाई भेट्न ।
जुन बेला म,
असंख्य कृतिम सीमाहरुले अलग्याइएको
परदेश,
अर्थात
कथित आफ्नो नभएको देशमा बसेर
तिम्रो नाममा चिट्ठी कोरिरहेको थिएँ
त्यसबेला,

तिमी जस्तै सहृदयी, सविनयी
एक मलेसियन ठिटी ‘लिजा’ को निम्तोमा
हरिराय (रमजान) मनाइरहेको थिएँ
सुन्छौ सिम्मा ?
मैले उसको आतित्थ्यतालाई स्वीकार गर्दै
उसको सुकोमल हातले पस्किएको
के परिकार खाँए ?
सिम्मा यदि मैले सत्य कुरा भने, भने
थुक्ने छौ मलाई तिमीले
र,
थुक्ने छन् यो ढोगीं दुनियाले
जहाँ जात र धर्म नामको
प्वालै प्वाल परेको
थोत्रो खास्टो ओढेर
अझै पनि ढमरढुस्स बसिरहेको छ दुनियाँ
हो,
मैले त्यही बेला तिमीलाई चिट्ठीमा लेखेको थिएँ
‘एक दिन त्यस्तो समय आउने छ,
जहाँ हामी खोजेर पनि भेट्ने छैनौं
धर्म र जातका यी कुरुप सीमाहरुलाई
र, अन्ध राष्ट्रियताले ठडिएका
जङ्गे पिलरहरु’ ।
सिम्मा,
म फेरि पनि दोहो¥याउँदै छु,
‘एक दिन त्यस्तो समय आउने छ
जहाँ हामी खोजेर पनि भेट्ने छैनौं
धर्म र जातका यी कुरुप सीमाहरुलाई
र, अन्ध राष्ट्रियताले ठडिएका
जङ्गे पिलरहरु’ ।
हो,
त्यसैले
जेठ चौध अगाडि
मैले खोजें सडकमा
मैले खोजें सदनमा
टायर बाल्नेहरुको बीचमा
ढुङ्गा फाल्नेहरुको बीचमा
बन्द गराउनेहरुको बीचमा
बन्द खुलाउनेहरुको बीचमा
तर
कतै भेटिएनन् सँगसँगै
कथित मंगोल र आर्यहरु
कथित पहाडे र मदिसेहरु
कथित तागाधारी र मतवालीहरु
कथित नाक चुच्चे र नाक थेप्चेहरु
अनि
कथित दलित र उच्च भनाउँदा जातहरु
अनि कसरी बन्छ संविधान ?
अनि कसरी रहन्छ संविधान सभा ?
हो सिम्मा
गल्ती एउटाको मात्र छैन
र,
गल्ती कसैको पनि छैन
गल्ती त्यो हरामको छ,
जसलाई हामीले
युगौंदेखि जोगाएर
काँधमा चढाएर, खोकिलामा च्यापेर
शिरमा पाइला राख्न दिएर, आँखामा पट्टी बाँध्न अह्राएर
नाना उपमाहरु भिराउँदै
नाना नामहरु जुराउँदै
जोगाउँदै आएका छौं
बचाउँदै आएका छौं
सिम्मा,
मन्दिर वा मस्जिद
चर्च वा गुम्बा
अथवा
तिमी र मैले पुज्ने दयलुङ र मोछामा
वेद र उपनिषद्हरु
त्रिपिटक र बाइबलहरु
कुरान र हाम्रो मुन्धुम
जबसम्म हामी फ्याँक्न सक्दैनौ
जबसम्म हामी उखेल्न सक्दैनौ
जबसम्म हामी जलाउन सक्दैनौ
तबसम्म मैले खोजे जस्तो
तिमीले खोजे जस्तो
संविधान बन्न सक्दैन
देश बन्न सक्दैन
र,
पृथ्वी बन्न सक्दैन
त्यसैले सिम्मा
अन्यौलताको तुँवालोमा अल्मलिएर
बाटो हराउन लाग्यौ भने
च्यात कथित धर्मग्रन्थ नामका
पुराना खोस्टाहरुलाई
र, जात, वर्ण र वर्ग नामका
गुइँठाहरुलाई सल्काउँदै
दसगजामा, पनामामा, युरालमा आइपुग
अनि सँगसँगै भत्काउँला
अहंकार र अन्धराष्ट्रियताले ठडिएका जंगे पिलरहरु ।

असफल राष्ट्र



ब्यूँझदा न ब्यूँझदै
छिमेकीको बाँस झ्याँङमा
घुर्न थाल्यो एक जोडि ढुकुर
ढुकुर...कुर...ढुकुर...कुर.....
र,
गञ्जकमा भएको परेवाले पनि भाका टिप्यो
माक...माक...घुर...माक...माक...घुर.....
खोरमा थुनिएको बैसालु भाले के कम
बास्न थाल्यो टोलै थर्काउँदै
कुखुरी...काँ.....।
हैन ?
यो असफल राष्ट्रमा
ढुकुर कसरी करायो ?
परेवा कसरी घु¥यो ?
र,
भाले कसरी बास्यो ?
म छक्कै परे
तीन छक्क ।

उठे र आङ तन्काएँ
खै के हो
चसक्कै चस्कियो देब्रे छाति भित्र
र, हतारोमा
खोलें बन्द ढोका
एक झोंक्का चिसो बतास काखैमा लुट्पुटियो
सुम्सुम्यो उसैगरि बतासले
मेरो हृदयका अन्तर कुन्तरहरु
विल्कुल पहिले जस्तै
कुनै परिवर्तन नपाउँदा बतासमा
म हैरान भएँ
कसरी राष्ट्र असफल भयो ?

पुगें ढुङ्गे धारोमा
झरें भस्मे कुवामा
पसें तुवा खोलाको होंछापुर्मा दहमा
पानी उही छ
फेरिएको छैन रंग
रोकिएको छैन कतै
धाराको अविरल धरर.....
कुवाको अविचल आकृति
र, खोलाको कुलुलु
विल्कुल पहिलाको जस्तै
यहि बेला
जिऊ भरि अविर पोतेर
धोवी चरा
देखियो खोलाको ढुङ्गोमा
उसैगरि पुच्छर फट्कार्दै नाच्यो
र, हानियो ओह्रालै
असफल राष्ट्रलाई नाप्न निस्किएको म
एक पटक फेरि हैरान भएँ ।

कि हिमाल भत्कियो ?
कि छाति भरि सभ्यताको बुकी फूल उमारेर
सधैं शिर ठडाई रहने पहाड लड्यो ?
यस्तै यस्तै तर्कनामा हेलिन्दै
निस्किएँ सिकारी थुम्कोमा
र, हेरें सिधैं उत्तरपट्टि
जहाँ युगौं देखि अविश्रान्त
उभिरहेका छन् सगरमाथा र कुम्भकर्णहरु
लोहोत्से र चोयूँहरु
ट्याम्के र मैंयूहरु
सेल्मे र मूलडाँडाहरु
बिल्कुल उसैगरि
शिरभरि हिउँको खास्टो ओढेर
अविचल उभिरहेकाछन् हिमालहरु
छातिभरि बुकी फूल उमारेर
सभ्यताको परिचय दिइरहेकाछन् पहाडहरु
र, यहि बेला
चिसापानी डाँडोलाई उधिन्दै
झुल्कियो घाम
रक्तिम आभाहरु बोकेर
अहँ असफलताको कुनै हरक, कुनै छनक
सुँघिएन यहाँ पनि, देखिएन यहाँ पनि ।

दिनभर बतास चलि¥ह्यो सिर...सिर......
घाम लागि रह्यो उसैगरि
खोलो बगि रह्यो निरन्तर...निरन्तर.....
चराहरुको चिरबिर
पुतलीको फुर्र...फुर्र.....
र, मान्छेको ताहुर माहुर रोकिएन
दिब्यहाङले जोतिरह्यो मकै बारी
सिम्माले लगाई रहि मकैको बिऊ सियोमा
सिस्नेम्पामा कुलो खन्नेहरु
गैह्री खेतमा धानको ब्याड राख्नेहरु
सबै सबै
ब्यस्त रहे दिनभर
फगत म,
असफल राष्ट्र खोज्दै
भौतारी रहें अनायासै ।

दिनभरको
क्लान्त तन र मनलाई अल्मल्याउन
खोलें ल्यापटप र जोडें मोडियम
अल्छि मान्दै खुल्यो वेभ पेजहरु
साइन इन गरें फेसबुक, ट्विटर र जि मेलमा
देखियो भित्ताहरु रंगी बिरंगी
कसैले के लेखेका, कसैले के लेखेका
कतै लाली गुँरासको थुँगा
कतै फेवाको कञ्चन पानीमा हेलिरहेका डुँगा
जन्म दिनको शुभकामना दिनेहरु पनि छन्
गाली गरेर आनन्द लिनेहरु पनि छन्
उही ढुँगे धारो जस्तै, भस्मे कुवा र तुवा खोला जस्तै
अविरल, अविचल र अपरिवर्तनीय छन् वेभ पेजहरु पनि
कुनै गन्ध छैन असफलताको ।

निक्कै बेर घोरिएँ
सायद,
हराँए सपनाहरुमा
डुबे कल्पनाहरुमा
पौंडिए तरङ्गहरुमा
यहि बेला
फेस बुकको भित्तोमा लेख्यो कसैले
देश असफल भएको छैन
पार्टीहरु पनि असफल भएका छैनन्
असफल भएका तिनै मात्र हुन्
जो ठूला पार्टीका निर्णायक ठाउँमा छन्
यसो हेरें,
धेरैले लाइक गरेका रहेछन्
तर मैले कमेन्ट नै लेखें
हन्ड्रेड पर्सेन्ट ठीक ।

Song

खै के दिन सकें र मैले मेरो देशलाई
न एक थोपा रगत न एक मुठी पसिना ।

जहाँ जन्मे हुर्के टेकी उनको छाती
काँध, शिर छाम्दै पुगे माथी–माथी
तिनै काँध गल्दा, तिनै छाती दुख्दा
स्वाभिमानी शिर उनको अपमानले झुक्दा
खै के दिन सकें र मैले मेरो देशलाई
न अञ्जुलीभर सहास न मुठ्ठीभर सान्त्वना
न एक थोपा रगत न एक मुठी पसिना ।


हजार चोटी लड्दा उठें समाई हात
अघी बढ्दा एक्लै पाएँ उनकै साथ
तिनै हात भरी चोटै चोट लाग्दा
तिनै गोडाहरु धेरै–धेरै थाक्दा
खै के दिन सकें र मैले मेरो देशलाई
न शुभ प्रभात न मिठो सपना
न एक थोपा रगत न एक मुठी पसिना ।

गजल


अहिलेसम्म हराएको मेरो सान खोजिरहेछु
चिम्सो आँखा र थेप्चो नाकको पहिचान खोजिरहेछु

थेप्चो नाक झैं थेप्चिएको, थेप्चो भूगोल भित्र
भाषा, धर्म र संस्कृतिको सम्मान खोजिरहेछु 


बन र खोरिया जस्ले फाँडे खने गोरेटोहरु
तिनै पिता–पूर्खाहरुको गुणगान खोजिरहेछु

एक्लै तिमीले राज गरेको त्यो सिंहदरबारमा
आज फेरि एलम्बरको सन्तान खोजिरहेछु

अस्वीकृत वर्तमान

छेप्पाहरुले बेहोरेको वर्तमान
कोक्पाहरुको जवानीसम्म आइपुग्दा
विगत बनिसकेको थियो
र त, त्यसैको विरुद्घमा
उठाए कोक्पाहरुले
बर्माको घनघोर जङ्गलमा
पड्काएका बन्दुकहरु
राणाको छाति ताकेर ।
परन्तु सम्झौताको नाममा
धोका बेहोरेका कोक्पाहरुको बर्तमान
आपाहरुलाई चित्त नबुझे पछि
कहिले पिस्करमा
कहिले सुखानीमा
कहिले इभाङमा
कहिले छिन्ताङमा
बगाई रहे आपाहरुले
थोपा थोपा जम्मा पारेका
रगतका अमूल्य फाल्साहरु
तिनै रगतका फाल्साहरुमा
कोरिएका मुक्तिको गाथाभित्र
आज पनाति पुस्ताले
आफ्नै पहिचान नभेटेपछि
तयार भइरहेका छन्
इतिहास दोहो¥याउन ।
त्यसैले त यो कवि मन अचेल
विह्वल भएको छ,
कतै देश भित्र अर्कै देश खोज्न
कविताहरुले बारुद बन्नु प¥यो भने
सुरुवात हुने छ गृह युद्घ
जसले निम्त्याउने छ विनास सबैको
त्यसैले प्रतिपक्षको बेञ्चबाट उठेर
रोष्ट्रमको सामुन्ने पुगि
नियमापत्ति जनाई रहेको छु
र, सँगै नारा घन्किरहेछ
पहिचान मास्न पाइँदैन ।

Gajal

धर्तिको भार छु म खै के गर्नु, आकाशको कुरा
कसरी म सुनाउँ फूललाई, सुवासको कुरा

सानो ठूलो हुँदैन भन्छन् सबै, माया पिरतीमा
सूर्य सामु हुने पो होकी कतै, विभासको कुरा

दुखैमा जन्मी हुर्किएको मान्छे, म दुखी नै छु
सोध्ने हुन् कि फेरि कतै मलाई, बिलासको कुरा

कसरी फुल्छ फूल भनी प्रश्न, सोधिदिईन् भने ?
कहाँ भन्न सक्छु र सहजै त्यो, बतासको कुरा ।

म र वास्तविकता


म मर्दा मुर्दा सँगै
जे—जे लिएर जान्छु
हो त्यही हो मेरो सम्पत्ति
न कसैले खोस्न सक्छ
न मट्टीले शोस्न सक्छ

म सर्वाङ्ग नाङ्गो हुँदा
जे देखिन्छ छोपिएको
कथित गोप्य अङ्ग
हो, त्यही मेरो जात
न कसैले बदलदिन सक्छ
न कसैले खोसेर लिन सक्छ ।
म एक्लै हुँदा जे गर्छु
गर्न हुने/गर्न नहुने,
म मनमा जे सोच्छु
सोच्न हुने/सोच्न नहुने,
हो त्यही मेरो धर्म हो
कसैसँग मिल्न पनि सक्छ
सबैसँग नमिल्न पनि सक्छ ।
म जहाँ जन्मिएँ
कसैको कोखमा
चाहेर पनि/ नचाहेर पनि
तब खान सिकें, लाउन सिकें
नाच्न, गाउँन, हाँस्न सिकें
उठ्न, हिंड्न, लाउन सिकें
त्यो मेरो संस्कृति
परिवर्तनशिल छ समयानुुकुल
जन्मेदेखि अहिलेसम्म
यहि अनुभव गरिरहेछु ।
र, आज म सँग
जे-जे जोडिएका छन् आवरणमा
ती जम्मै पाखण्डी समाजले बनाएको
भ्रष्ट संस्कारहरु हुन्
जो सँग मृत्यु पर्यन्त
मेरो लडाँई जारी रहने छ ।

पहिचान

एउटा गोलो टाउको/टाउकोमा केश
दुई आँखा/कान
एक नाक, दुई पोरा
मुख, दाँत, जिब्रो
दुइ हात/खुट्टा, दश–दश औंला
अनि जनेन्द्रीय
भित्र पनि उस्तै,
टाउकामा एक कचौरा गिदी
मुटु, कलेजो, फोक्सो, फियो, पित्त, मृगौला
ठूलो/सानो आन्द्रा
हाड र स्नायूहरु
बाहिर जम्मै छालाले छोपिएको ।
दिशा, पिसाब, पशिना, आँशु
रगत, खकार, र्याल, सिगान
के फरक छ तिमी र ममा ?
फगत नाक थोरै थेप्चो मेरो/चुच्चो तिम्रो
आँखा चिम्सो मेरो/गुरिलो ठूलो तिम्रो
अनुहार अलिक डल्लो मेरो/लाम्चो तिम्रो
दाह्री–जुङा तिम्रो धेरै/सिमित मेरो
हेर्दा फरक यति नै त हो ।
परन्तु,
फरक छ हामी बाँचेको परिवेश
कि, म जन्मिएँ र हतार–हतार कोकुले (बजुले)
चर्दै गरेको माऊपोथी छेप्ताएर (फकाएर)
चाखुङ (ढिंडो) मस्काउने लाम्बे (काठको पन्यू) झिकी
प्वाक्क हिर्काएर ढाडमा
हियाफेम्मा गरेपछि
म सुरक्षित भएँ
र, तेश्रो दिनमा
कोकुबाटै पाएँ नाम...लोखाजिते (पैंचो तिर्ने) ।
तर तिमी जन्मियौ
अनि हेरियो घडि, पला, बार, गते र महिना
लेखियो सुतिका
र, छैटौं दिनमा बनाईयो चिना
राखिदियो पुरेतले नाम
बताइयो तिम्रो भाग्य
राम्रै राम्रो....।
जन्मिएकै दिनदेखि
आमाको स्तनबाट
चुस्न थालें मैले अल्कोहल
र, मातेर निदाएँ लट्ठ
भने सबैले—साह्रै सन्तोषी बालक ।
तिमीले पनि चुसेको त त्यही लाम्टो नै हो
तर त्यहाँबाट आएन अल्कोहल
आयो मात्र सेतो दुध...गुलियो...मीठो...
पल्कियौ स्वादमा
र, क्षण–क्षणमा चिच्याउँदै
खोजिरह्यौ आमाको न्यानो काख
त्यसबेला सबैले भने
केटो टाठो छ ।
पाँचौं बर्षहरु कटाइसकेपछि
एक दिन
मैलो रुमालले छोपियो मेरो आँखा
झुण्ड्याईयो दुवै कानमा सेलरोटी
मामै (मामा) ले खौरीदियो केश
कोक्पा (बाजे) ले दिए उपहार हलो–जुवा
आपा (बाबु) ले पहिराईदिए दौरा सुरुवाल र ढाका टोपी
लगाई दिए निधारभरि सेतो अक्षता
र, सबैले भने गरिखानु- बाऊ बाजेको थातथलोमा ।
उसैगरि तिमी पनि
बाल्यकालका खुट्किलोहरु उक्लदै
चढेपछि किशोरवयमा
एक दिन,
आँगनको बीचमा बनाएर चौघेरा
ठडाएर लिङ्गो, बाँधेर डोरी
वरिपरी बसेर पुरेतहरु
पढे शास्त्रका श्लोक
केश खौरियो/टुपी राखियो
बेह्र्यौ सेतो धोती तिमीले
फूलपाती चढायौ, दान–दक्षीणा गर्यौ
पायौ एउटा झोली
अनि भिक्षा माग्यौ सबैसँग
हो त्यही दिन भिर्यौ जनाई
र, कण्ठ गर्यौ मन्त्र
आज पर्यन्त
हरेक विहान मुख धुँदा
जपिरहेछौ त्यही वाणी
लगाई रहेछौ अप्सनी खानु अगाडि ।
हरेक दशैंमा मालश्री (दुर्गा भजन) घन्कियो तिम्रो आँगनमा
हानियो मार
र, दशमीको दिन लगायौ निधारमा विजयको टीको
पायौ आर्शिवाद
आयुद्र्रोणसुते श्रियो दशरथे......।
हरेक तिहारमा
पुज्यौ गाई/गर्यौ दिपावली
माग्यौ लक्ष्मीसँग श्री/सम्पत्ति
जनाई फेर्यौ सालिन्ने
रोप्यौ मठमा तुलसी
टाँस्यौ नागका चित्रहरु/भुण्ड्यायौ कुश
मनायौ शिवरात्री/गायौ भजन किर्तन ।
यता मैले
हरेक बैसाकेपूर्णे छेक
नाचे सिली (नाच) साकेलामा
गाएँ सोइ सोइला र स्यामुना भाका
पुजें दायलुङ (अगेना, चुल्हा)
मनाएँ मोछामा, साम्खा, तोरेम्पा र आप्तिर्बो (सिकारी) लाई
चढाएँ वासिम (जाँड), बेछु (अदुवा) र वापा (भाले)
अनि ग्रहण गरें हुम्मासा (पोलेको मासु) र सायरेम्मा (शिर उभ्याउनी)
सायद मातिएँ म फेरि एक पटक ।
तिमी स्कूल गयौ
पछ्याएँ मैले पनि
पल्टायौं हामीले किताब
तिमीले बुझ्यौ सजिलै
किनकी किताबका पानाभरि
थियो तिम्रै भाषा, संस्कृति, संस्कार र मान्यताहरु
भगवानहरु, भूतहरु, दैंत्य र परीका कथाहरु
अहँ भेटिन मैले कतै मेरो रोदुङ इला (राई भाषा)
मुन्धुम (किराती धर्म वाणी) र नछुङका (धामी) रिसिया (मन्त्र)
तिमी प्रथम हुँदै गयौ
मैले पुच्छर समाती रहें
पार गर्यौ फलामे ढोका
म अल्झिएँ र हाम्रो सहयात्रा टुट्यो ।
सुने तिमीले पास गरेछौं आई.ए., बि.ए.
र, भिडेछौ लोकसेवा आयोग
आखिर प्रश्नहरु तिनै त थिए
जोसँग तिमी जन्मैदेखि जोडिएका छौ
सजिलै छिचोल्यौ त्यो जङ्घार पनि
अनि भयौ सरकारी अधिकृत
यता म,
नाङ्गो छाति फुलाएर गल्लामा नापिंदा
ठग्यो उचाईले
फालिएँ र भएँ अरबको लाहुरे
अर्थात अर्पे ।
र, अब पनि
बाटो अलग छ साथी तिम्रो र मेरो
तिमी चाहान्छौ राजधानीको मूल सडकमा
ठडाएर गगनचुम्बी महल
टल्काएर प्राडो–पजेरो
थपेर बैंक ब्यालेन्स
बाँच्नु रवाफपूर्ण जिन्दगी
र, मर्दा
आर्यघाटको स्पेशल चितामा
सजिएर फूलै फूलले
खाएर तोपको सलामी
रक्तचन्दनको शोलामाथि जलेर
बग्दै पुग्नु काँशी
तर म चाहान्छु,
छेप्पाले उभ्याएको त्यही घुमाउने घरमा
धुवाउँदै दायलुङ
घुसारेर हरेक साँझ सितिमी (अगुल्ठो)
बचाई रहुँ आगो
र, मर्दा
त्यही आगो अगाडि लाएर
पुगौं रेम्मातुङमा (चिहानघारी)
आपा–आमाको घर नजिकै
खनियोस् एउटा खाल्डो
जहाँ विश्राम गरौं युग...युगान्तर ।
साथी... यतिबेला
उहिल्यै स्वीकारी सकेको तिम्रो पहिचानलाई
बोकेर एउटा काँधमा
यी तिम्रै भाषा/तिम्रै लिपीहरुमा
कोपी रहेछु कविता
र,
तिमीले नै दिएको नाम
अर्थात ‘इन्द्र’ को पछाडि
झुण्ड्याई रहेको छु ‘नारथुङे’
पक्कै यसमा तिम्रो असहमति हुने छैन
किनकी,
मेरो पहिचान पनि राष्ट्रको गहना हो
यसले फुल्न पाउनु पर्छ
राष्ट्रियताले बाँधिएको चौघेरा भित्र ।
शब्दार्थ : हियाफेम्मा (सुत्केरी अवस्थामा मरेकाहरुबाट बचाउन गरिने कार्य)
साकेला : प्रकृतिको संकेत
स्यामुना र सोइसोइला : साकेलामा सिली नाच्दा गाइने गीतको भाका (गीत सम्बन्धि छुट्टै मिथक छ)
मोछामा : किरात चाम्लिङहरुको मूल पित्री
साम्खा : किरात चाम्लिङहरुको दायलुङ अर्थात अगेनामा बस्ने पित्री
तोरेम्पा : अकालमा ज्यान गुमाएका एक किरात चाम्लिङका सन्तानहरु
अर्पे :अरब गएर फर्केकाहरुलाई अर्बे अर्थात अर्पे भन्ने चलन छ, गाउँघरमा