नारथुङ्छा पाछा बारे एक चर्चा

किरात चाम्लिङ राईहरुको पाछा (थर) कतिवटा छन् र ती के के हुन् भन्ने कुरा अहिलेसम्म ठ्याक्कै भन्न सकिने अवस्था छैन । स्व. डा. स्वामी प्रपञ्नाचार्यदेखि एमाओवादी स्थायी समिति सदस्य गोपाल किरातीसम्म थुप्रै जनाले आफ्नो किताब/लेखमा चाम्लिङको पाछाहरु बारे उल्लेख भने गरेका छन् । तुलानात्मकरुपमा हेर्दा डा. प्रपन्नाचार्यले आफ्नो पुस्तक 'प्राचिन किरात इतिहास’ मा चाम्लिङ पाछाहरुको बारेमा बृहत खोजिगरेको देखिन्छ । प्रपन्नाचार्यले दुई सयभन्दा माथि चाम्लिङको पाछा टिपेका छन् । तर त्यो टिपाई यति भद्रगोल छ कि, एउटै पाछा दश ठाउँ दोहोरिएको भान हुन्छ । जस्तो कि "दाम्दीहोंछा", "दाम्दीहँछा", "दाम्दीहाङ्छा" अलगअलग पाछा होइन, उच्चारणको क्रममा थोरै फरक भएको मात्र हो । तर प्रपञ्नाचार्यले कुनै विश्लेषण नगरी अलगअलग पाछा भनेर लेखिदिएका छन्। डा. प्रपञ्नाचार्यले गरेको गल्तीमा गोपाल किरातीसम्म पनि तानिएका छन् । तर रमाईलो कुरो के भने एउटै पाछा धेरै पटक दोहोरिन्दा पनि मेरो पाछा नारथुङ्छा’ (नारथोंछा, नारथोंङछा) प्रपञ्नाचार्यदेखि गोपाल किरातीसम्मले छुटाएका छन् ।

विभिन्न भाषिक समूहमा बिभाजित किरात राईहरुले आफ्नो पहिलो पुस्ताको नाम 'भुसुरी’, वाछाप्पा’ र छोछाप्पा’लाई नै उल्लेख गरेको भेटिन्छ । सम्भवतः बसाइँसराईको क्रममा परिवारका साथ वर्तमान किरातभूमिमा आइपुगेका पहिलो पुस्ता हुन् 'भुसुरी’, वाछाप्पा’ र छोछाप्पा’ । "भुसुरी" का सन्तानहरु बर्तमान किरात चाम्लिङ राईहरु हुन् भन्ने बिश्वास गरिएको छ । त्यही भएर बंशावली निकाल्ने किरात चाम्लिङ राई भित्रका हरेक पाछाले "भुसुरी" लाई नै पहिलो पूर्खा भनेर उल्लेख गरेको भेटिन्छ ।

किरात चाम्लिङ राईहरुमा कुलकुटुम्ब छुट्टाउने तीन आधारहरु छन् । त्यो हो-"बोब्बी/बब्बी", "सामै/सामय" र "पाछा" । बोब्बीले बसिरहेको वा बसाइँ सर्दै आएको स्थान बारे संकेत गर्छ । जस्तो 'भुस्सिम’, 'राथोँ’, 'होर्लुङ' जस्ता विभिन्न "बोब्बी’ किरात चाम्लिङहरुमा विद्यमान छ ।

'पाछा’ भनेको थर हो । एउटै पाछामा विवाहवारी चल्दैन भने मरौपरौमा छाकजुठो लाग्छ । एकै बाबुको सन्तानहरु पुस्तान्तर हुँदै गएपछि कालान्तरमा ठूलो आकार लिन्छ । त्यसले विवाह आदिमा समस्या ल्याउँछ । त्यसैले उसैबेला पूर्खाहरुले सात पुस्तापछि 'पाछा’ फुटाउने र नफुटाए आठौं पुस्तामा गएपछि पुनः हाडनाता जोडिने नियम बनाएको देखिन्छ । यही नियममा टेकेर धेरै पाछाहरु फुटेको र कतिपय पाछाहरु जस्ताको तस्तै पनि रहेको भेटिन्छ । किरात चाम्लिङ राई भाषामा 'पा’ अर्थात 'पापा’ भनेको 'बाउ’ र 'छा’ भनेको सन्तान वा छोराछोरी हो । पाछाको खास अर्थ फलना नाम गरेको पूर्खाको सन्तानहरु भन्ने नै हो । अतः पाछाको नामाकरण पनि कुनै पूर्खाको नामबाटै भएको हुन्छ । जस्तो 'नारथुङ्’ नाम गरेका पूर्खाको सन्तानहरु नै 'नारथुङ्छा’ हरु हुन् ।

हरेक पाछाको आफ्नै 'सामै’ हुन्छ । 'सामै’ पनि पूर्खाहरुसँगै जोडिन्छ । तर पाछा कुनै एक पूर्खाको नामबाट नामाकरण गरिएको हुन्छ भने सामैमा दुई वा दुईभन्दा बढि पूर्खाको नामहरु जोडिएका हुन्छन् । त्यसैले 'सामै’ को नामाकरण गर्ने आधार ठ्याक्कै के थियो/हो भन्नेकुरा खुट्याउन गाह्रो भैरहेको छ । मेरो बुझाई के हो भने, अहिले कुनै पनि लिखतहरुमा तीनपुस्ते लेखाए जस्तै पाछा फुटाउने पूर्खाको तीन पुस्ते (दुई, चार, पाँच पनि हुन सक्छ) नै 'सामै’ हो । जस्तो कि, नारथुङ्छाहरुको 'सामै’-"भुसुरी लिम्तिम्बो दालाबुङ" हो । यसलाई हेर्दा 'नारथुङ’ नाम गरेका पुर्खाको बराजु-बाजे-बाबुको नाम क्रमशः भुसुरी, लिम्तिम्बो, दालाबुङ थिए भन्न सकिन्छ । त्यसैले 'नारथुङ’ को सन्तानले पाछा फुटाउँदा 'सामै’-"भुसुरी लिम्तिम्बो दालाबुङ" हुन पुग्यो ।

***नारथुङ्छा बारे***
माथि नै भनियो डा. स्वामी प्रपञ्नाचार्यदेखि गोपाल किरातीसम्मले खोजेको चाम्लिङ पाछाहरुमा 'नारथुङ्छा’ भेटिन्दैन । वहाँहरुले नारथुङ्छाप्रति कुनै पूर्वाग्रह पालेर लेखमा छुटाउनु भएको होईन, पाछाको नामै नसुनेको कारणले हो । पाछाको नाम नसुन्नुको पछाडि यस पाछाका मानिसहरु कम हुनुको संकेत पनि हो । साँच्चै भन्ने हो भने मूल थलोमा नारथुङ्छाहरु सिमित मात्र छन् । हिसाबै गर्ने हो भने मूल थलोमा हाल जम्माजम्मी ६ घरपरिवार मात्र नारथुङ्छाहरु छन् भन्दा फरक पर्दैन । यति थोरै संख्यामा नारथुङ्छाहरु हुनुले कतै अरु पाछाबाट भरखरै फुटेर बनेको त हैन भन्ने पनि लाग्छ । तर नारथुङ्छा भरखरै बनेको पाछा नभई किरात चाम्लिङ राईहरुमा भएको सबैभन्दा पूरानो पाछाहरुमा पर्छ ।

नयाँ र पुरानो पाछा छुट्टाउने आधार भनेको पनि 'सामै’ नै हो । माथि नै भनिएको छ कि, किरात चाम्लिङ राईले आफ्नो पहिलो पुस्ता भुसुरीलाई मान्ने गर्छन्। 'नारथुङ’ नाम गरेको पूर्खाका सन्तानहरु पाछा फुटाएर 'नारथुङ्छा’ बन्दा सामै’-"भुसुरी लिम्तिम्बो दालाबुङ" हुन पुग्यो । यसले यो संकेत गर्छ कि, किरातभूमिमा आईपुगेका चाम्लिङ राईहरुको पहिलो पूर्खा भुसुरीको छोरा लिम्तिम्बो, लिम्तिम्बोको छोरा दालाबुङ र दालाबुङको छोरा नारथुङका सन्तानहरु नै अहिलेका नारथुङ्छाहरु हुन् । तर पाछा फुटाउन ७ पुस्तापछि मात्र मिल्ने हुँदा नारथुङ्को सन्तानले पनि सातौं पुस्ता पछि मात्र पाछा फुटाएका थिए भन्न सकिन्छ । अर्थात भुसुरी, लिम्तिम्बो, दालाबुङ र नारथुङ पछिको ६ पुस्तापछि नारथुङ्छा पाछा बन्यो । भुसुरीबाट हिसाब गर्दा १० औं पुस्तापछि नारथुङ्छा पाछा बनेको देखिन्छ । प्रत्येक पुस्तालाई सालाखाला ५० बर्षको आयू दिंदा र अन्तिम तीन पुस्ता ज्यूँदै हुँदा पाछा बनेको कुरालाई मान्ने हो भने भुसुरीले वर्तमान किरातभूमि टेकेको ३५० बर्षपछि मात्र नारथुङ्छा पाछा बनेको हो भन्न सकिन्छ ।

सामै’ को अगाडि 'भुसुरी’ उल्लेख गरिएका अन्य थुप्रै पाछाहरु छन् किरात चाम्लिङ राई भित्र । कुनै कुनै पाछाले 'बुसुरी' 'बुसिरी' वा 'बुसुरु’ समेत लेखेको र भनेको देखिन्छ । तर 'भुसुरी’, 'बुसुरी’, 'बुसिरी' 'वा बुसुरु’ अलगअलग ब्यक्ति होईन भन्ने पंक्तिकारको दावी छ । एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जाँदा उच्चारणमा थोरै बदलाव मात्रै आएको हो । एउटा चाम्लिङ गाउँ र अर्को चाम्लिङ गाउँ बीचमा भेटिने भाषिक असमानता जस्तै मात्र भएको हो । यसर्थ सामैमा भुसुरी, बुसुरी, बुसिरी वा बुसुरु आदि भेटिए ती पाछाहरु सबैभन्दा पुराना पाछाहरु हुन् । यसर्थ नारथुङ्छा पनि पुरानै पाछा भित्र पर्छ ।

कहाँ छन् नारथुङ्छाहरु
मूल थलो नछोडेका नारथुङ्छाहरु हाल खोटाङ जिल्लाको इन्द्राणीपोखरी र सिम्पानी गाविसमा मात्रै छन् । तर यस ठाउँबाट बसाइँ सरेर गएकाहरुमा उदयपुरको बेल्टार, सुनसरीको चक्रघट्टी, मोरङको पथरी र राजधानीमा समेत छन् । तर धेरै पहिला खोटाङको मूल थलोबाट पूर्व लागेकाहरु भने पाँचथरको च्याङथापुमा असी घरभन्दा बढि फैलिएर बसेका छन् भने च्याङथापुबाट झापा, सुनसरी, मोरङ र राजधानीसम्म फैलिएका छन् । यस पाछाको नाम लेख्दा वा उच्चारण गर्दा ‘नारथुङ्छा’ हुनुपर्ने पंक्तिकारको तर्क छ र यसरी नै लेखिरेको छु पनि । तर अरुले भन्दा 'नारथोंछा’, 'नारथोङ्छा’ समेत सुनिने गर्छ । तर माथि भनिए जस्तै उच्चारण गर्दा सामान्य फरक सुनिएको मात्र हो, अलगअलग पाछा भने होइन ।

रामप्रसाद राईको चिहानसँग डराई रहेका नेपाली शाषकहरु

२००७ सालको क्रान्तिमा संलग्न भएकाहरु मध्ये कसैलाई जननायक नै मान्नुपर्छ भने ती निर्विवाद ब्यक्ती हुन् रामप्रसाद राई । तर तिनै महान योद्धा राज्यद्वारा षड्यन्त्रपूर्वक मारिएर गुमनाम बनाइए ।
नारदमुनी थुलुङसँग मिलेर भोजपुरबाट स्वतस्फूर्त राणाविरोधी अभियान थाल्ने रामप्रसाद राईको कमाण्डमा रहेको मुक्ती सेनाले पूर्वी पहाडका अधिकांस भू-भाग कब्जा गरिसकेपछि काठमाण्डौमा आक्रमण गर्ने अन्तिम तयारी गरिरहँदा भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुको चलाकीपूर्ण कदमबाट धोकापूर्ण दिल्ली सम्झौता हुन गयो । जसको कारण पूर्ण प्रजातन्त्र प्राप्त गर्ने र स्वतन्त्र देशको सार्वभौम नागरिक भएर बाँच्ने रामप्रसाद राईको सपना तुहियो ।

नेपाली काँग्रेसको नेतृत्वमा बिरगञ्ज माथि हमला हुँदा मुक्तिसेना प्रमुख थिरबम मल्ल मारिए र मुक्तिसेनाले बिरगञ्ज कब्जा गर्न सकेनन् । मुस्किलले दोश्रो पटकको आक्रमणमा बिरगञ्ज कब्जा भयो । केही समयपछि बिराटनगर कब्जा गर्नु भन्दा अर्को सफलता बिपीको नेतृत्वमा रहेको मुक्ती सेनाले पाएको इतिहास छैन । बरु कृष्णप्रसाद भट्टराईको नेतृत्वमा उदयपुर कब्जा हुँदा भोजपुरे मुक्तिसेनाको उल्लेखनीय सहयोग रहेको इतिहासमा सुरक्षित छ ।

भोजपुरमा रामप्रसाद राई र नारदमुनी थुलुङहरुले बिना रक्तपात राणाप्रशासनलाई कब्जा गरे । लगत्तै खोटाङ र दिंलाको छोटी अड्डा समेत कब्जा गरियो । भोजपुर कब्जा भएको सन्देश बोकेर र हतियार सहयोग माग्ने हेतुले केही भोजपुरे योद्धाहरु बिपीलाई भेट्न जोगबनी गएका थिए । तर बिपीले उनीहरुलाई रित्तो हात फर्काइदिए । नेपाली काँग्रेसको कुनै सहयोग नभए पनि भोजपुरे योद्धाहरु रोकिएनन् उनीहरुले पूर्व तर्फको धनकुटा, चैनपुर लगायतका अड्डाहरु कब्जा गरे भने पश्चिमतर्फको ऐसेलुखर्क, ओखलढुंगा, रामेछाप, चरिकोट, सिन्धुली कब्जा गर्दै काभ्रे र सिन्धुपाल्चोक आइपुग्दा धोकापूर्ण दिल्ली सम्झौता हुन पुग्यो
उसबेला काठमाण्डौका सर्वसाधरण मानिसहरु माझकिरातबाट डरलाग्दा मान्छे खाने किरातीहरु काठमाण्डौ हान्न आउँदैछ भनेर त्राहिमाम भएको प्रशंगहरु धेरै ठाउँमा पढ्न र सुन्न पाइन्छ। प्रसंग राम्रो होस् वा नराम्रो होस्, तर भोजपुरे योद्धाहरु प्रति राणाशासन कति त्रसित थिएछ भन्ने कुरो यसैबाट प्रमाणित हुन्छ । यदि २००७ साल फागुन ४ गते दिल्लीमा धोकापूर्ण सम्झौता नभएको हुन्थ्यो भने भोजपुरे मुक्ती योद्धाले काठमाण्डौ कब्जा गरेरै छोड्ने थिए । धोकापूर्ण दिल्ली सम्झौता स्वाभिमानी भोजपुरे योद्धाको लागि स्वीकार्य हुने कुरै भएन ।

२००७ साल फागुन ७ गते पछि पनि पश्चिममा डा. के आई सिहले संघर्ष जारी राखे । भोजपुरे योद्धाहरुमा पनि व्यापक असन्तुष्टी थियो । कुनै पनि बेला भोजपुरे योद्धाहरुले बिद्रोह गर्ने सम्भावना थियो । के. आई. सिंहलाई भारतीय सेना परिचालन गरेर पक्राउ गरियो भने रामप्रसाद राई लगायतलाई पनि षड्यन्त्रपूर्ण तरिकाले पक्राउ गरेर केन्द्रीय जेलमा राखियो । जेलमै डा. के. आई. सिंह र रामप्रसाद राई बीच चिनजान भयो र भित्र भित्रै बिद्रोह गर्ने तयारी थालियो । बिद्रोहको लागि डा. के. आई. सिंहका मानिसहरु राजधानीमा उपलब्ध थिएनन् तर धेरै भोजपुरे मुक्ति योद्धाहरु राजधानी मै थिए । तिनै भोजपुरे मुक्ती योद्धाहरुको सहायताले बिद्रोह गरियो । डा. के.आई. सिंह र रामप्रसाद राईलाई जेल मुक्त गराईयो भने सिंहदरबार कब्जा गरेर केही मन्त्रीहरुलाई बन्दी बनाइयो । तर आपसी बिवाद र मुक्तियोद्धा बीचमा गलत सूचना पुग्नुको कारण अन्तिम सफलता हात पर्न सकेन । सयौं मुक्तीसेनाहरु पक्राउ परेपछि डा. के. आई. सिंह र रामप्रसाद राई भाग्न बाध्य भए । सँगै भागेर हिंडेका डा. के. आई. सिंह चीनमा शरण लिन पुगे भने रामप्रसाद राईको अवस्था हालसम्म अज्ञात छ । कतिपयले रामप्रसाद राई मारिएको संका गरेका छन् । तर डा. के.आई. सिंहको भनाई अनुसार भाग्दै गर्दा चीनको सिमाना आसपास रोगले थलिएर मरेका हुन् । तर डा. के. आई. सिंहले भनेको कुरोमा बिश्वास गर्न सकिने आधार छैन । त्यत्रो बिद्रोह गरेर चीन भासिएको मान्छे केही बर्षपछि नै बोलाईएर देशको प्रधानमन्त्री बन्नु पक्कै चानचुने कुरो होइन । बरु डा. के. आई. सिंह कै षड्यन्त्रको कारण काठमाण्डौ बिद्रोह असफल भएको हो भन्नेहरुको भनाईमा केही दम भेटिन्छ । र, रामप्रसाद राई गायब बनाईनुमा डा. के. आई. सिंहको पनि हात थियो भन्ने तर्कमा आशंका गर्ने ठाउँ छ ।

आज तिनै महान योद्धा रामप्रसाद राईको १०८ औं स्मृती दिवस काठमाण्डौमा सम्पन्न भएको छ । स्मृती दिवसमा वहाँकी छोरी प्राध्यापक लक्ष्मी राईले एउटा तितो सत्य खुलासा गर्नु भएको छ । रामप्रसाद राईको इतिहास लेख्छु भनेर परिवारसँग सुरक्षित रहेको फोटो र दस्तावेजहरु लिएर गायब गर्ने बद्मासी विगतमा डा. के. आई. सिंहले गरेका रहेछन् । डा. के. आई. सिंहको यो बद्मासीबाट पनि माथि गरिएको आशंकामा थप बल मिल्छ । अर्थात तात्कालिन राज्य सत्ता र डा. के. आई. सिंहहरुकै मिलेमतोमा सिंहदरबार बिद्रोह असफल बनाईयो र रामप्रसाद राईलाई बेपत्ता पारियो । त्यसैले मेरो दस कक्षासम्मका हेड सर शिक्षाविद गणेश अधिकारीले भन्नू भए जस्तै रामप्रसाद राई नेपाली संस्करणका चे ग्वे भारा नै हुन् । जसको चिहानसँग नेपाली शाषकहरु अझै डराई रहेछन् । नत्र किन चिहान देखाउने हिम्मत गर्दैनन् ?

शेरधनको बिरोध किन ?

किरात राई यायोक्खाको नवौं राष्ट्रिय महाधिवेशनमा वर्तमान सूचना तथा सञ्चार मन्त्री शेरधन राईलाई प्रमुख अतिथि बनाउने समाचार बाहिर आएपछि सामाजिक सञ्जालमा व्यापक बिरोध आएको छ । कतिपय प्रतिनिधिहरुले महाधिवेशन नै बहिस्कार गर्ने घोषणा गरेका छन् भने कतिपय प्रतिनिधिहरु कालो झण्डा देखाउनु पर्छ भन्दै हुनुहुन्छ। आखिर किन बिरोध भैरहेको छ शेरधनको ? उनीप्रतिको ब्यक्तिगत प्रतिशोध वा किरात राई समुदायको चाहना विपरित बिगतमा उनले खेलेको भूमिका जिम्मेवार छ ? यसै विषयमा थोरै बहस गरौं ।

किरात राई यायोक्खाले आफ्नो राष्ट्रिय अधिवेशनमा प्रायः तात्कालिन समयमा राज्यको सबैभन्दा महत्वपूर्ण स्थानमा पदासिन किरात राई समुदायका ब्यक्तिलाई प्रमुख अतिथी बनाउँदै आएको छ । विगतमा नेपाली काँग्रेसका स्वर्गीय नेता बलवहादुर राई देखि वर्तमान सङ्घीय समाजबादी फोरम नेपालका बरिस्ठ नेता अशोक राईसम्मले राष्ट्रिय अधिवेशन उद्घाटन गरेको नजिर हाजिर छ । यतिबेला जिम्मेवारीको हिसाबमा सबैभन्दा उच्च स्थानमा पदासिन किरात राई समुदायको ब्यक्ति निश्चितरुपमा शेरधन राई नै हुन् । उनी वर्तमान सरकारमा सूचना तथा सञ्चार मन्त्रीसँगै सरकारको प्रवक्ताको भूमिकामा छन् । त्यसैले बिगतको नजिरलाई कोट्याएर हेर्दा किरात राई यायोक्खाले गरेको निर्णयलाई गलत भन्न सकिन्न ।

शेरधन राई तिनै ब्यक्ती हुन् जो २०५६ सालको संसदीय निर्वाचनमा सबैभन्दा कान्छा सभाषद् बनेका थिए । २९ बर्षको कलिलो उमेरमा सभाषद् बनेर इतिहास कायम गरेका राई, अहिले एमालेको बैकल्पिक पोलिटब्यूरो सदस्य छन् । दोश्रो संविधान सभामा "सुशासन तथा अनुगमन समिती" को सभापति समेत रहेका राई एमालेको यूवा संयोजक पनि हुन् । जसको कुशल भूमिकाले एमालेको यूवा संघ भित्रको विवाद सल्टिएको छ ।
२०६९ सालसम्म जिल्ला तहमा क्रियाशिल शेरधन राईको राजनीति, विद्यार्थी जीवनबाटै शुरु हुन्छ । अनेरास्ववियुको भोजपुर जिल्ला अध्यक्ष हुँदै पूर्वाञ्चल संयोजकसम्म भएका राई २०५४ सालमा माले-एमाले बिभाजन हुँदा भोजपुर जिल्ला उपसचिव थिए । भोजपुरका अधिकांस हस्तीहरु मालेतर्फ लागेपछि जिल्लाको नेतृत्व मात्र होइन जिल्लामा एमाले जोगाउने जिम्मा उनको काँधमा आइलाग्यो । त्यो चुनौतीको सामना गर्दै २०५६ सालको संसदीय निर्वाचनमा भोजपुरको दुवै क्षेत्रमा एमालेलाई जिताउन उनले महत्वपूर्ण भूमिका खेले । त्यस्तै उनको महत्वपूर्ण भूमिका २०६९ सालमा रह्यो ।

अघिल्लो संविधान सभाको अन्त्यतिर पार्टीले खेलेको भूमिकाप्रति असन्तुष्टि ब्यक्त गर्दै एमाले त्यागेर नयाँ पार्टी गठन गर्ने अभियानमा आदिवासी जनजाति र मधेसी मूलका वरिष्ठ नेताहरु लागेपछि पार्टी भित्रका आदिवासी जनजाति नेता/कार्यकर्ताहरुलाई रोक्नु ठूलो चुनौती आइलाग्यो । त्यो चुनौतीको सामना गर्न उनै शेरधन अगाडि सरे । त्यसबेला भोजपुर जिल्ला कार्य समितिका अध्यक्ष रहेका राईले विभिन्न जिल्लामा नेतृत्व गरिरहेका आदिवासी जनजाति मूलका जिल्ला अध्यक्षहरुको बैठक आह्वान गरे । त्यो बैठकले आफूहरु एमाले छोडेर कतै नजाने सामूहिक निर्णय गर्यो । आदिवासी जनजाति मूलका तल्ला तहका नेता कार्यकर्तालाई एमालेमै अड्याई रहने अचुक अस्त्र बन्यो त्यो बैठक । त्यो महत्वपूर्ण भूमिकाको कदर गर्दै केही महिनापछि उनी बैकल्पिक केन्द्रीय सदस्यमा तानिए । काठमाण्डौमा सम्पन्न एमालेको नवौं महाधिवेशनमा अत्यधिक मतले उनी केन्द्रीय सदस्यमा निर्वाचित भए र पछि बैकल्पिक पोलिटब्यूरो सदस्य बनाईए ।

नेपाल सरकारको महत्वपूर्ण मन्त्रालयहरु मध्ये सूचना तथा सञ्चार मन्त्रालयलाई पनि हेरिन्छ । सरकारको प्रवक्ता नै सूचना तथा सञ्चारमन्त्री हुने गरेकोले यस मन्त्रालयको महत्व अझ बढेको हो । सम्भवत: नेकपा एमालेबाट यति महत्वपूर्ण मन्त्रालयको जिम्मेवारी सम्हाल्ने ब्राह्मण-क्षेत्री समुदाय इतरको स्व. सहाना प्रधानपछि दोश्रो ब्यक्ती शेरधन राई नै हुन् । नेपाली काँगेसले पछिल्लोक्रममा ब्रम्हाण-क्षेत्री इतरका प्रकाशमान सिंहलाई उपप्रधानमन्त्रीको जिम्मेवारी दिएको नजिर छ भने एनेकपा माओबादीले रामवहादुर थापा बादललाई रक्षा, बर्षमान पुन अनन्तलाई अर्थ र नारायणकाजी श्रेष्ठ प्रकाशलाई उपप्रधान तथा परराष्ट्र मन्त्री बनाएको देखिन्छ । त्यसैले शेरधन राईलाई ती भाग्यमानी ब्यक्तिको रुपमा पनि लिन सकिन्छ कि, जो एमालेबाट महत्वपूर्ण मन्त्रालयको जिम्मेवारी पाउने ब्रम्हाण-क्षेत्री इतरका ब्यक्ती भित्र पर्छन् ।

यहाँ उनको क्षमताको अवमूल्यन गर्न खोजेको होइन । अहिलेसम्म पार्टीमा निर्वाह गरेको भूमिका कै आधारमा उनले महत्वपूर्ण जिम्मेवारी पाएका हुन् । सर्वसाधारण परिवारमा जन्मेर पनि यति महत्वपूर्ण राजनीतिक उचाई प्राप्त गर्नु पक्कै गैरवको विषय हो । पार्टीको संगठन मात्रै होइन जिल्लाको विकास निर्माणमा पनि शेरधन राईको भूमिका महत्वपूर्ण छ । त्यसैले त उनले दोश्रो संविधान सभामा सहजताका साथ जीत हाँसिल गरे । अब प्रश्न रह्यो, किरात राई यायोक्खाको नवौं राष्ट्रिय अधिवेशनको प्रमुख अतिथि उनलाई बनाइँदा बिरोध किन ?

२००४ सालमा पुष्पलालको नेतृत्वमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी गठन हुँदा समितिमा आवद्ध पाँचै जना नेवारी समुदायका थिए । तात्कालिन सोभियत सङ्घ र यूरोपको कम्युनिस्ट आन्दोलनको प्रभाव उनीहरुमा थियो । जातीय विभेदबाट मुक्त यूरोप र सोभियत संघको प्रधान समस्या वर्गीय थियो । नेपालमा पुष्पलालहरुले त्यसैको अनुशरण गरे । यतिसम्म कि पुष्पलाल, सम्भुलाल लगायतले नामको पछाडि जात नै लेख्न छोडिदिए । जातको कुरा गर्नु कम्युनिस्टको धर्म विपरित हो भन्ने मान्यता स्थापित भयो । यहि मान्यताबाट दिक्षित कम्युनिस्टहरुले जातीय उँचनिचतालाई भत्काउन बिवाहलाई अस्त्रको रुपमा प्रयोग गर्न थाले । मनमोहन अधिकारीले नेवारी समुदायकी साधना प्रधानसँग वैवाहिक सम्बन्ध स्थापित गरे । यो क्रमलाई तात्कालिन झापा आन्दोलनपछि बनेको मालेका नेताहरुले निरन्तरता दिए झलनाथ खनाल, केपी ओली, अमृत बोहरा, इश्वर पोखरेल, बामदेव गौतम देखि यूवा नेता शंकर पोखरेलसम्म तानिएर आए ।
 
वैवाहिक सम्बन्धबाट जातीय विभेद अन्त्य गर्ने कदम पक्कै सह्रानीय कार्य थियो । यो कदमले जातीय रुपमा उँच-निच छैनौं भन्ने मान्यताको विकास गर्यो । त्यसैले जातको कुरा गर्नु कम्युनिस्टको धर्म बिपरित कार्य हो भन्ने मनोविज्ञान कम्युनिस्ट कार्यकर्ताहरुमा पर्नु अस्वभाविक होइन । तर यसको अर्थ जातीय उत्पीडनको बिरुद्ध बोल्नै हुन्न भन्ने होइन । बरु हरेक क्षेत्रमा रहेको जातीय एकाधिकारलाई अन्त्य गर्नुपर्छ भन्ने थियो । यससँगै समुदायको भाषिक, साँस्कृतिक अधिकारहरु स्वत: जोडिएर आउने भैहाल्यो। तर यो गुह्य कुरापट्टि ध्यान नदिई कम्युनिस्टले जातको कुरा गर्नै हुन्न भन्ने भ्रम हरेक कार्यकर्तामा फैलन गयो । नेपालका कम्युनिस्टहरुमा बिकसित भएको जातीयता सम्बन्धी यही चिन्तनलाई नेपाली काँग्रेसले २०४८ सालको आम चुनावमा अस्त्रको रुपमा प्रयोग गर्यो । कम्युनिस्टहरुले जात र धर्म मान्दैन भन्ने हौवा फिंजाएर ग्रामिण जनताको केही मत तान्न ऊ सफल भयो पनि । २०४८ सालको आम चुनावबाटै अर्को मान्यता पनि जब्बरजस्त स्थापित हुन खोज्यो । तात्कालिन माले पार्टीका चर्चित नेता गोरेबहादुर खपाङ्गीको नेतृत्वमा गठन भएको जनमुक्ति पार्टीले सङ्घीयताको मुद्धालाई अगाडि बढाउने हिम्मत मात्र गरेन कुनै कालखण्डमा आदिवासी जनजाति माथि लादिएका चाडपर्वहरुको बहिस्कार अभियान समेत थाल्यो । यहि मेसोमा भरखर गठन भएका जातीय संस्थाहरु तानिए । र, बिस्तारै बर्षौंदेखिको विभेद बिरुद्धको अभियानको नेतृत्व तिनै जातीय संस्थाहरुले लिए । जातीय संस्थाहरुले भाषिक, साँस्कृतिक सँगै राजनीतिक अधिकारको कुरो गरिरहँदा नेपालका कम्युनिस्ट र एकहदसम्म काँग्रेस पार्टीमा कृयाशिल आदिवासी जनजाती समुदायका नेता कार्यकर्ताहरुले त्यसलाई वेवास्ता मात्र गरेनन् साम्प्रदायिकको विल्ला भिराउन समेत पछि परेनन् ।

सामाजिक संस्थाको रुपमा स्थापित भएको तिनै जातीय संस्थाहरुले पटकपटक गरेको आन्दोलनको उपलब्धि स्वरुप मातृभाषामा रेडियो कार्यक्रम, पठन पाठन, पत्रपत्रिका प्रकाशन मात्र होइन सरकारी निकायमा आरक्षणको ब्यवस्था गर्न तात्कालिन सरकार बाध्य भयो । मातृभाषा संरक्षण र सिमान्तकृत समुदायको क्षमता अभिबृद्धिको लागि बजेट बिनियोजन गर्ने अवस्थासम्म सरकार आइपुग्यो । सामन्यरुपमा २००७ साल र मध्यमरुपमा २०४६ पछि उठेको सङ्घीयताको मुद्धालाई तात्कालिन माओबादीले जङ्गलबाट चर्कोरुपमा उठाएपछि आदिवासी जनजाती संस्थाहरु त्यसैतर्फ हेलिए । अधिकांस आदिवासी जनजाति संस्थाहरुको मूख्य माग सङ्घीयता र धर्म निरपेक्षता हुन पुग्यो । यो माग २०६२-६३ सालको जन-आन्दोलनपछि पूरा भयो पनि । यतिमात्र होइन पार्टी भित्र जातीय आरक्षण कोटा निर्धारण गर्न काँग्रेस-एमाले जस्ता पार्टी बाध्य भए । यो महत्त्वपूर्ण परिवर्तनको पछाडि आदिवासी जनजाति, दलित, मधेसी, मुस्लिम आदि संस्थाहरुको संघर्षको ठूलो योगदान छ । तर विडम्बना त्यही आरक्षण कोटाबाट पार्टीको नेतृत्वमा पुगेका आदिवासी जनजाति नेताहरुले आदिवासी जनजाति आन्दोलनको अवमूल्यन गर्दछन् । यदि हरेक पार्टीमा आवद्ध आदिवासी जनजाती, मधेसी लगायतका सभाषद् एवं पार्टी सदस्यहरुले पहिचानको मुद्धालाई ठिकसँग बुझिदिएका हुन्थे भने पहिलो संविधान सभा असफल हुन्थेन ।

पहिलो संविधान सभामा गठन भएको "राज्य पुन: संरचना र राज्यशक्तिको बाँडफाँड" समितिले विवादका बीच नाम सहित १४ प्रदेशको खाका संविधान सभालाई बुझायो । जातीय जनसंख्या बसोवासको अवस्थालाई मुख्य आधार मानेर कोरिएको त्यो खाका र राखिएको नाममा एमालेबाट समितिमा प्रतिनिधित्व गर्ने सभाषद्हरुले पक्षमा मतदान गरेका थिए । १४ प्रदेशको विपक्षमा उभिनेमा नेपाली काँग्रेस थियो । तर आफ्नै सभाषद्हरुले पक्षमा मतदान गरेर संविधान सभामा बुझाएको राज्य पुन: संरचनाको खाका बिरुद्ध एमालेका नेताहरु बोल्न थाले । उनीहरुले चौध प्रदेशको खाकालाई सरासर जातीय राज्यको बिल्ला भिराए । कुनै हालतमा चौध प्रदेशको खाका नमान्ने भएपछि सबैको सहमतिमा "राज्य पुन: संरचना आयोग" बनाइयो । त्यस आयोगमा एमाओबादी, कांग्रेस, एमाले, मधेसी दलका दुईदुई जना र डा. मदन परियार गरि नौ जना सामेल थिए । कांग्रेसबाट सहभागी दुई र एमालेबाट सहभागी एक सदस्य बाहेक अन्य ६ जनाले १४ प्रदेशको खाकालाई थोरै परिमार्जन गर्दै पहिचान सहितका १० र एक गैह्र भौगोलिक गरि ११ प्रदेश बनाउन उपयुक्त हुन्छ भन्ने सुझाव दिए । तर यो सुझावलाई कांग्रेस र एमालेले स्वीकार गरेन । आफ्नै सभाषद्हरु र आफ्नै पार्टीबाट सिफारिस गरिएका ब्यक्तिले गरेको निर्णय नेतृत्वले नमानेको भन्दै एमालेमा बिबाद सिर्जना भयो । संविधान सभामा गठन भएको आदिवासी जनजाति ककसका संयोजकको हैसियतले एमाले नेता पृथ्वीसुब्बा गुरुङ पार्टीप्रति बढी आक्रमक देखिए भने पार्टीभित्र लविङ गर्ने काम तात्कालिन उपाध्यक्ष अशोक राईले गरे । पार्टी भित्रका आदिवासी जनजाती र मधेसी मूलका सदस्यहरु एक ठाउँमा उभिन्दा पनि नेतृत्व हलचल गरेन । पहिलो संविधान सभाको अन्तिम दिन यदि संविधान सभा असफल भएको अपजस हामीले बोक्नुपर्छ भने हामी बहुपहिचानमा आधारित राज्य पुनः संरचनालाई मान्न तयार छौं भनेर तात्कालिन आदिवासी जनजाति ककसका संयोजक एमाले नेता पृथ्वीसुब्बा गुरुङले सहमती जनाउँदा पनि एमाले तयार भएन । पृथ्वीसुब्बा गुरुङले तत्कालै भनेका थिए, पहिलो संविधान सभा असफल बनाउनमा पहिलो भूमिका एमाले नेतृत्वको छ ।

समय बित्दै जाँदा अनेक घटनाहरु देखिन्दै गयो । उसबेला पार्टी पंक्तिप्रति आक्रमक देखिएका पृथ्वीसुब्बा गुरुङ मरिच झैं चाउरिए । अनि महत्वपूर्ण भूमिकामा वर्तमान सूचना तथा सञ्चार मन्त्री शेरधन राईको उदय भयो । विभिन्न जिल्लामा नेतृत्व सम्हालिरहेका आदिवासी जनजाति समुदायका जिल्ला नेताहरुको भेला डाकेर एमाले भित्रै रहने निर्णय गराउन सक्नु, पार्टीको लागि त्योभन्दा ठूलो योगदान के हुन सक्छ ? रावणको मृत्यु र लंकाको बिजयको भेद खोलेर रामलाई जुन गुण विभिषणले लगाएका थिए त्यही प्रकारको गुण लगाएका छन् शेरधनले एमालेलाई । र, त्यसैको प्रतिफल विभिषणले लंका पाए जस्तै शेरधनले सरकार र पार्टीमा महत्वपूर्ण भूमिका पाएका छन् । तर आफ्नै भाइको कारणले रावणले लंका गुमाएन मात्र मृत्युवरण समेत गर्नु पर्यो ।

अब बर्तमान परिप्रेक्षमा किरात राई यायोक्खाले बिरालो बाँधेर श्राद्ध गर्ने संस्कारलाई निरन्तरता दिनु ठिक छ वा बेठिक ? विद्धानजन आफैले निर्णय गर्न सक्नु हुन्छ ।

बलात्कृत बालिकाको आवाज

महोदय !
त्यो मानव महाकाब्य
त्यो देवासुर संग्राम ...
त्यो लाल सलाम
त्यो प्यारो कामरेड
त्यो मदन पुरस्कार
त्यो संसद र मन्त्री पद
मोदनाथ प्रश्रीतको हो ।

होसियार !
बलात्कारको आरोपित
त्यो पातकी मोदनाथ पौडेललाई
मोदनाथ प्रश्रीत बनाएर
धेरै नङ्ग्याउने काम नगर
घटना बङ्याउने काम नगर
बरु,
आफ्ना क्रान्तिकारी बिचारहरुलाई
बल्खु दरबारको मूल चौक अगाडि
हठात मिल्क्याएर
पाप पखाल्ने निहुँ गरी
कथित अध्यात्मको शरणमा पुगेको
त्यो बलात्कारी मोदनाथ पौडेललाई
सक्छौ भने खुल्ला मञ्चमा पाता फर्काएर उभ्याउ
म स्वयं उपस्थित भएर
बलात्कृत योनीको दर्शन गराउँछु
र, यति भन्ने छु
मैले जति भोग्नु भोगें
अब भोग्ने पालो तिम्रो ।

गुँराशको सौन्दर्य र उत्तिसको आत्महत्या

बर्षको डल्लै दस महिना
भुँडी भ्यात्त फुलाएर
ढाड कुचुक्क कुप्राएर...
बीचैमा ठनक्क भाँचिएको दाउरे हातलाई
बनतरुलको लहराले बेह्रेर फनफनी
गलगाँड झुण्डिएको गलामा अड्याएर
अड्बाङ्गे नलिखुट्टा भरि उमारेर झ्याउ
कहिले सर्वाङ्ग नाङ्गै
कहिले ओढेर तुसारोको खास्टो
कहिले छोपेर बादलले मुख
माथि माथि लेकाली पाखामा उभिएको
कुरुप गुराँसको बोट यतिबेला
बैंसले धपक्कै बलेको छ ।

सायद त्यो घमण्डी उत्तिसले
सम्झेर बिगतको आफ्नो गल्ती
र, देखेर गुराँसको भर्जिन सौन्दर्य
गुराँसे पाखै मुन्तिरको पहिरोमा हाम फाली
आत्महत्या गरिसकेको हुनुपर्छ ।

एकात्मक राज्यको चरित्र र पहिचानको आन्दोलन

भनिन्छ, कुनै पनि जातिलाई समाप्त गर्नु छ भने उसको भाषालाई समाप्त पारे हुन्छ, मान्छे नै मार्नुपर्छ भन्ने छैन । त्यसैगरी कुनै पनि जातिको इतिहास मेट्नु छ भने, ती जातिसँग जोडिएका स्थान आदिको नाम बदलीदिए पुग्दोरहेछ ।

शासक तथा शासक जातिको सबैभन्दा महत्वपूर्ण कार्य भनेको आफ्नो भाषा, धर्म संस्कृति, सभ्यता र इतिहासको विस्तार गर्नु रहेछ । र, दोश्रो महत्वपूर्ण कार्य भनेको अरुको भाषा, धर्म, संस्कृति, सभ्यता र इतिहासलाई सिध्याउनु रहेछ । यो उदाहरण... नेपालको सन्दर्भमा मात्रै होइन बिश्वकै सन्दर्भमा लागू हुन्छ । कतिपय अवस्थामा यी कार्यहरु देखिनेगरी गरिन्छन् भने कतिपय अवस्थामा नदेखिने गरि पनि भैरहेको हुन्छ ।

आधुनिक सत्ताको उत्पत्ति नै शासक बर्गको हितरक्षाको लागि भएको हो भन्दा फरक पर्दैन । त्यसैले सत्ताको चरित्र सधैं एकात्मक प्रकारको हुने गर्दछ । तर समाज बिबिधताले भरिपूर्ण भएको हुन्छ । बिबिधतापूर्ण समाजमा आफ्नो उपस्थिति मज्बुत बनाई राख्न सत्ताले फुटाउ र राज गरको नीति लिएको हुन्छ । केही ब्यक्तिलाई सत्ताको थोरै चटनी भाग लगाएकै आधारमा समुदाय बिभाजित हुन्छन् र सत्ता निरन्तर आफ्नो अभिष्ट पूरा गर्न तल्लिन रहन्छ ।

समाजको विविधतालाई सम्बोधन गर्नको लागि सत्ताको चरित्र परिवर्तन नगरी सम्भव छैन । सत्ताको एकात्मक चरित्र बदलेर बिबिधतालाई सम्बोधन गर्नकै लागि पछिल्लो क्रममा सङ्घीयता, स्वशासन र आत्मनिर्णयको अधिकार आदि जस्ता अवधारणाहरु अगाडि आएका हुन् ।
बसाइँसराइ आदिको कारणले संसारको जुनसुकै समाज पनि अहिले एकात्मक प्रकारको छैन । समाजमा विविधता छ तर राज्यको चरित्र र व्यवहार एकात्मक प्रकारको छ भने त्यो राज्य न्यापूर्ण हुन सक्दैन । त्यसैले सङ्घीयताको अर्थ सँगै बसेर न्यायपूर्ण लोककल्याणकारी राज्य/समाज निर्माण गर्नु एवं राज्यसत्तामा सहभागी हुनु हो ।

सङ्घीयता केवल भूगोलको बिभाजन मात्र होइन । त्यस भूगोल भित्रको जातीय, भाषिक, साँस्कृतिक विविधता र फरक इतिहासको स्वीकारोक्ति पनि हो । यसर्थ सङ्घीयतासँग पहिचान स्वत: जोडिएर आउँछ । पहिचानको अर्थ केवल राज्यको नाम कुनै जाति वा समुदायसँग जोडिनु मात्र होइन । बिबिध जाति, भाषा, संस्कृति, भूगोल र इतिहासको सम्मान गर्नु हो । अपमानले सम्बन्धको बिच्छेद गराउँछ भने सम्मानले एकता गराउँछ । यसप्रकार पहिचान, एकताको आधार पनि हो ।

एकात्मक राज्यप्रणालीमा शासक र शासक बर्गको प्रमुख कार्य भनेकै आफ्नो भाषा, संस्कृति, सभ्यता र इतिहासको विस्तार गर्नु हो भनेर माथी नै भनियो । र, दोश्रो कार्य अरुको भाषा, संस्कृति, सभ्यता र इतिहासलाई मार्नु । तर पहिचानलाई स्वीकार गरिसके पछि अरुको भाषा, धर्म, संस्कृति, सभ्यता र इतिहासलाई सम्मान गर्नु पर्ने हुन्छ । सम्मान गर्नुको अर्थ मार्न नपाउनु हो । मार्न नपाएपछि बिस्तारको क्रम रोकिन्छ । यसर्थ एकात्मक राज्य सत्ताका शासक र शासक बर्ग पहिचानसँग झस्कन्छन् । सकभर पहिचानको आवाजलाई दबाउने गर्छन् (जस्तो पञ्चायतकाल) नभए पहिचानको बारेमा नकारात्मक सन्देश फैलाएर समाजलाई दिग्भ्रमित पार्छन् (अहिलेको अवस्था)। शासक र शासकबर्ग इतरका केही ब्यक्तिहरुलाई सम्पत्ती, सत्ता र शक्तिको लोभमा फसाएर सिमान्तकृत समुदायलाई बिभाजित पार्छन् । यसर्थ पहिचानको लडाइँ पेचिलो मात्र होइन लामो पनि हुने गर्छ । शासक र शासकबर्गले दमन गर्यो भने प्रतिरोध हुनेक्रममा राज्य जातीय द्वन्द्वमा फस्न पनि सक्छ ।

किरात को हो ?

१) मानिस, चराचर जगत र विश्व ब्रह्माण्डको उत्पत्ति कुनै अलौकिक शक्तिद्वारा होइन प्राकृतिक रुपमा भएको हो भन्ने मान्यता राख्ने ।
२) प्रकृतिभन्दा पर अर्को कुनै अलौकिक शक्ति छैन भन्ने मान्यता राख्ने ।
...

३) प्रकृति र पूर्खाहरुभन्दा अरु कुनै पुज्य वस्तु/ब्यक्ती छैन भन्ने मान्यता राख्ने ।
४) स्वर्ग-नर्क, पूर्व जन्म-पुनःजन्ममाथी विश्वास नगर्ने ।
५) आत्मालाई मान्ने ।
६) भुत-प्रेत वा दुष्ट आत्माहरु कुनै अलौकिक शक्ति नभै अकालमा ज्यान गुमाएका आफ्नै पूर्खाहरु हुन् भन्ने मान्यता राख्ने ।
७) प्रकृतिको पूजा गर्ने तर फोटो, मूर्ती आदिको पूजा नगर्ने ।

सन्दर्भ माष्टर गड एञ्जलको : क्राइष्टको नक्कल कि मौलिकता ?

आधुनिक इसाई मतको जन्मदाता क्राइष्टको जन्म बारे अतिरञ्जित धारणा भेटिन्छ, जुन धारणा पश्चिमा जगतले नै हाल स्वीकार गर्दैन । उनको बाल्यकाल र अध्ययन बारे इसाई ग्रन्थहरु बोल्दैनन् । सबैभन्दा प्रमुख, मृत्युलाई मान्छन् उनको फलोअर्सहरु । तर मृत्युपछिको अवस्था फेरि अतिरञ्जित बनाईएको छ । जसलाई स्वीकार गर्न आधुनिक इसाईहरु नै तयार छैनन् ।

उसबेला अध्यात्मको केन्द्र भारतबर्ष थियो । जहाँ बेद, पुराण, रामायण, महाभारत लगायत ग्रन्थहरु लेखिसकिएका थिए । बौद्ध दर्शन देश-देशान्तर फैलिरहेको थियो । भनिन्छ, क्राइष्टलाई बाल्यकालमै इन्डिया ल्याईयो र आध्यात्मिक माहौलमा हुर्काईयो । क्राइस्टले हिन्दु भित्रको विभिन्न मत र बौद्ध दर्शनको गहिरो अध्ययन गरे । त्यसपछि आफ्नै जन्म स्थल फर्केर पश्चिमी र पूर्विय दर्शनको संयोजन गरि इसाई मतलाई अगाडि बढाए ।

निश्चितरुपमा नयाँ मान्यताको आगमनसँगै पुरानो मान्यता ध्वस्त हुन थाल्छ । त्यसबेला पुरानो मान्यताप्रति आस्थावानहरुले नयाँ मान्यता बिरुद्ध आक्रमण गर्नु अस्वभाविक होइन । क्राइष्टको जीवनमा पनि त्यही भयो । अन्ततः क्रुसमा टाँगिएर मारिनु पर्यो । क्राइष्ट क्रुसमा टाँगिएर मारिएको तीन दिनपछि ब्यूँतिएर केही दिन पृथ्वीमा बसी स्वर्ग फर्किएको कथा बाइबलमा पढ्न पाइन्छ । तर यहि कथालाई हुबहु मान्न आधुनिक इसाईहरु तयार छैनन् । उनीहरु नै भन्छन्-आफूले चलाएको मान्यतालाई व्यापक बनाउनको लागि क्राइष्ट बिरोधीहरुद्वारा मारिनु अनिवार्य थियो । जसरी करिब चार सय बर्ष अगाडि सुकरातलाई हेमलक बिष पिलाएर मारिएपछि उनको लोकप्रियता अझ बढेको थियो, क्राइष्टले त्यही बाटो रोजेका थिए । आफ्ना निकटका मानिसहरुद्वारा बिपक्षीहरुलाई उद्वेलित बनाएर क्रुसमा टाँग्न लगाईएको थियो । र, पछि निकटकाहरु बाटै सारा मानिसको दु:ख हरण गर्नको निम्ति क्राइष्ट क्रुसमा टाँगिनु भो भनेर प्रचार गरियो ।

प्रशंग मास्टर गड एञ्जलको
उदयपुर जिल्ला मैनामैनी गाविस वडा नं २ मा बि.सं. २०३७ चैत्र १७ गते जन्मिएका भक्तकुमार राई नै अहिलेका माष्टर गड एञ्जल हुन् । उनले प्रवचन र अन्तर्वार्ताहरु दिने क्रममा बाल्यकालमा आफ्नो नाम राखिएको थिएन भन्दै आएका छन् । उनी भन्छन्-नाम राख्ने दिन हावा-हुण्डरी आएर न्वारानको कार्य बिथोलिएकोले बाबू-आमाले नाम राख्न पाएनन् । तर बच्चैदेखि उनका आफन्त र साथीहरु उनलाई भक्तकुमार राईकै नामले चिन्थे/बोलाउँथे ।

उनी आफैले धेरै ठाउँमा भनेका छन्-मैले औपचारिकरुपमा पढेकै छैन । तर उनकै चेलाहरु भन्छन्, गुरु हजुरले तीनसम्म पढेर छोड्नु भएको हो । तर पूर्वाञ्चलका ख्यातिप्राप्त पत्रकार एवं राजनीतिक विश्लेषक भवानी बराल भन्छन्-उनी सम्पादक रहेको पत्रीकामा जागीर खाएका भक्तकुमार राईले एस.एल.सी. को प्रमाणपत्र पेश गरेका थिए ।

सायद २०६१ सालतिर हुनुपर्छ, उसबेला उनी बाल तपस्वी ओम नन्दको नामले चिनिन्थे । पोखराको दीपेन्द्र सभागृहमा उनको कार्यक्रम थियो । म त्यसबेला किरात सेवा समाज कास्कीको सचिव थिएँ । मलाई काठमाण्डौबाट किरात राई यायोक्खाका तात्कालिन महासचिव राजवहादुर राईले फोन गरेर उनको कार्यक्रममा गए पनि पोखरेली किरातीहरुलाई उनको पछि लाग्नबाट सजग गराउन अनुरोध गर्नु भएको थियो । त्यसबेलासम्म किरात दर्शनकै मान्यतामा ओमनन्द छ्न् भन्ने मेरो बुझाई थियो । पूर्वका नाम चलेका पोखरीको बीचमा पौडदै गएर लिङ्गो गाडेको हल्लाहरु प्रशस्त सुनेको थिएँ । धेरैले उनलाई फाल्गुनन्दको अवतार हुन् पनि भन्थे । उसबेला राजबहादुर राईले भन्नू भएको कुरो अझै पनि सम्झिरहेको छु-"ती भक्तकुमार राई भन्ने भाइ हुन्, पहिला किरात राई विद्यार्थी संघमा काम गर्थे । पछि किरात वर्कस पार्टीमा लागेका थिए । पार्टी छोडेर अहिले ओमनन्द भएका हुन् ।" राजवहादुर राईको कुरालाई आधार मानेर पनि भन्न सकिन्छ उनले मा.वि. वा त्यसभन्दा पनि माथिको शिक्षा लिएका हुन् ।

उनले आफूलाई शुरुमा बालतपस्वीको रुपमा चिनाए पनि धरानमा उनलाई चिन्नेहरु धेरै छन् । आफूहरुले निकाल्ने बिजयपुर साप्ताहिक पत्रीका बेच्ने काम भक्तकुमार राईले गरेका थिए भनेर अहिले पनि भवानी बरालले भन्दै आएका छन् । पूर्वकै अर्का चर्चित पत्रकार राजकुमार दिक्पालले आफूहरुले निकाल्ने न्यूज टाइम्स पत्रीका दुई-तीन सय थान भक्तकुमार राईले लिएर जान्थे भनेर समाजिक सञ्जालमै लेख्नु भएको छ । दिक्पालको अनुसार त्यो समय ०५३-५४ सालतिरको हो । जतिबेला अहिलेका एमाओबादी स्थायी समिती सदस्य गोपाल किरातीको लेख उक्त पत्रीकामा छपिन्थ्यो, भक्तकुमार राईले त्यो पत्रीका लानुको कारण गोपाल किराती कै लेख भएकोले हो भन्ने भनाई पत्रकार राजकुमार दिक्पालको छ। तर त्यो पत्रीका भक्तले कहाँ लान्थे भन्ने कुरोचाहिँ थाहा नभएको वहाँले प्रष्ट्याउनु भएको छ ।

भक्तकुमार राई, तात्कालिन किरात वर्कस पार्टी (पहिला खम्बूवान राष्ट्रिय मोर्चा) का कार्यकर्ता थिए भन्नेकुरो कतै छिपेको छैन । तात्कालिक किरात वर्कस पार्टीका प्रमुख गोपाल किरातीले सामाजिक सञ्जालमै त्यो कुराको पुष्टि गर्नु भएको छ । अझ किरातीले त भक्तकुमार राईलाई पैशा अपचलन गरेको भनेर आरोप समेत लगाउनु भएको छ । पत्रकार राजकुमार दिक्पालको अनुसार एमाले-माले हुँदै जनयुद्धकालमा माओबादी भएका धनवहादुर लिम्बू र भक्तकुमार राई मिलेर २०५९ सालतिर एक धार्मिक संस्था खोलेको र त्यसको अध्यक्ष भक्तकुमारलाई बनाएको बताउनु हुन्छ । केही समयपछि धनवहादुर लिम्बूले भक्तकुमार राईलाई हटाएको कुरो दिक्पालले सामाजिक सञ्जालमै उल्लेख गर्नु भएको छ ।

यसप्रकार नाम, अध्ययन र बाल्य-किसोरकालको बारेमा हाल भक्तकुमार राई उर्फ माष्टर गड एञ्जलले भन्दै आएको कुरो सरासर झुट देखिन्छ । जसरी क्राइष्टको जन्मलाई भ्रामक बनाइयो, बाल्य-किशोरकाल र अध्ययनलाई लुकाईयो, त्यही मनोविज्ञानले भक्तकुमार राई उर्फ माष्टर गड एञ्जललाई आफ्नो बिगत लुकाउन उत्प्रेरित गरिरहेको छ । र, क्राइस्टबाटै प्रभावित भएर आफूलाई कसैले हत्या गर्ने भविश्यवाणी सुनाईरहेका छन् ।
रत्नाकर डाकु वाल्मी
कि बने, रुखको टुप्पोमा बसेर फेद काट्ने कालिदास महाकवि बने भने हिजो विभिन्न ठाउँमा संलग्न हुँदै, छोड्दै गरेका भक्तकुमार राई किन, मास्टर गड एञ्जल हुन सक्दैनन् ? तर मास्टर गड एञ्जल हुनको लागि बिगतलाई अतिरञ्जित गर्नै पर्छ र ? भक्तकुमार राई उर्फ मास्टर गड एञ्जल र उनका प्रिय भक्तजनहरुले एक पटक बिचार गर्ने कि ?

किरात राईहरुको तीन चुला, महत्व र मनोविज्ञान

हरेक किरात राईहरुको घरमा तीनवटा ढुङ्गा ठड्याएर चुला निर्माण गरिएको हुन्छ । यस्तो चुला निर्माण गर्नको लागि आवश्यकता अनुसार भुइँको सतहभन्दा केही इन्च गहिरो चारपाटे खाल्डो खनिन्छ । सो खाल्डोमा चुला गाड्न समानान्तर रुपमा अरु तीन खाल्डो खनिन्छ । जहाँ लगभग गोलाई मिलेको लामो ढुङ्गालाई गाडिन्छ । चुला बलियो बनाउनको लागि जमिन भित्र गाडिने भाग र बाहिर निस्कने भाग झण्डै बराबर गरिएको हुन्छ । तीनैवटा चुलालाई छेकेर खाल्डोको वरिपरि च्याप्टो प्रकारको अरु ढुङ्गा पनि गाडिन्छ । चुलाको वरिपरि गाडिएको ढुङ्गाको उचाई भने भुइँको सतह बराबर वा थोरै माथि हुन्छ ।

किरात राईहरुको घरमा हुने यस्तो चुलालाई झट्ट हेर्दा खाना पकाउनको लागि प्रयोग गरिएको देखिनाले यसको प्रयोजन पकाउनकै लागि हो भन्ने लाग्नु अस्वभाविक होइन । हुन पनि हो पहिला-पहिला अधिकांस किरात राईहरुको घरमा यस्तै चुलामा खानेकुरा पाक्ने गर्दथ्यो (आजकाल गाउँघरमा खाना पकाउनको लागि बढी मात्रमा सुधारिएको चुला प्रयोग गरिन्छ) । त्यसबाहेक उधैली-उभौलीमा धामीले चुलामा जाँड खन्याएको र कुखुरा काटेको सायद किरातीभूमिका इतर समुदायले देखेको हुनुपर्छ । यी त चुलासँग जोडिएका बाहिरी आवरण मात्र हुन् । हरेक किरात राईसँग चुलाको गहिरो संस्कृति र मनोविज्ञान जोडिएको छ । त्यसबारे केही चर्चा गर्न गैरहेको छु ।

किरात राईहरुको घरमा चुला त्यतिकै गाडिन्दैन । घरमा वा अन्यत्र कहिँकतै केही प्रयोजनको लागि चुला गाड्नै परे माथी भने जसरी गाड्न हुँदैन । किनकि किरात राईहरुको मान्यता अनुसार चुला गाड्नु भनेको नयाँ घर बसाउनु वा भैरहेको घरमा नयाँ उत्तराधिकारी नियुक्ति गर्नु हो ।
अधिकांस किरात राईहरुको घरमा हुने मूलचुला कसै न कसैको नाममा गाडिएको हुन्छ । मूलचुला प्रायः बाबुको नाममा हुने गर्छ । बाबु हुँदै छोराहरु छिट्टिएर अलगअलग भएको खण्डमा छोराहरुले आ-आफ्नो नाममा चुला गाड्न सक्छन् । तर छोराहरुले चुला आफ्नो नाममा नगाड्दै बाबुको मृत्यु भएमा बाबुको नामको चुला उखेलेर जेठा छोराको नाममा गाड्ने गरिन्छ ।

यदि मृतकको छोरा छैन तर श्रीमती ज्यूँदै छिन् भने श्रीमानको नामको चुला उखेलेर श्रीमतिको नाममा गाड्ने गरिन्छ । छोरा छैन तर छोरीहरु अविवाहित छन् भने श्रीमान्-श्रीमति दुवै जनाको मृत्युपछि मृतकको नामको चुला उखेलेर उमेर अनुसार सबैभन्दा ठूलो छोरीको नाममा गाड्ने चलन छ । तर आफ्नो नाममा चुला भएको छोरीचेलीको बिवाहपछि भने त्यो चुला विधिपूर्वक उखेलेर फालिन्छ । यदि मृतकको छोरा र अविवाहित छोरीहरु छैनन् भने विधिपूर्वक उखेर फालिन्छ, फेरि कसैको नाममा गाडिन्दैन ।

चुला गाड्ने/उखेलेर फल्ने माथी उल्लेखित नियमहरुलाई हेरेर भन्न सकिन्छ कि, नयाँ चुला गाड्नु भनेको नयाँ घर बसाउनु र नयाँ उत्तराधिकारी नियुक्ति गर्नु हो । र, कसैको नामको चुला उखेलेर फाल्नु भनेको मृत्यु हुनु वा अर्को पाछा/सामै (थर/गोत्र) मा समाहित हुन जानू हो (किरात राई समुदायका केटीहरु विवाहपछि अर्को सामै/पाछामा समाहित हुन्छन्) ।

माथी नै भनियो कि, कुनै पनि किरात राईहरुको घरमा चुला गाड्दा ब्यक्तिको नाममा गाडिन्छ । जो ब्यक्तिको नाममा चुला गाडिने हो, अब उसको चुला नाम नयाँ जुराउनु पर्छ । ब्यक्तिको चुलानाम राख्ने काम नछुङ (धामी) को हुन्छ । चुलानामलाई चाम्लिङ भाषामा "मिच्नुङ" भनिन्छ । घरमा हुने सबै शुभ वा अशुभ कार्यहरु गर्दा चुलालाई साँक्षी राखेर गर्नुपर्छ । घरमा नयाँ बुहारी भित्र्याउँदा चुलामा लगाउनुपर्छ भने छोरी-चेलीको बिवाह गरेर पठाउँदा चुलाबाट निकाल्नुपर्छ । घर परिवारमा कुनै सदस्यको मृत्युु भएमा विधिपूर्वक उसलाई चुलाबाट निकालेर बाटो लगाउनुपर्छ । घरमा हुने चिन्ता (धामी बसेर कुलपित्रीको बल माग्ने काम) चुलालाई नै साँक्षी राखेर गरिन्छ । यतिसम्म कि देश-परदेशबाट कमाएर ल्याएको सम्पत्ति चुलालाई नदेखाई (बिधिसम्मत तरिकाले) घरमा हुल्नु हुँदैन । यदि गलत ढंगले सम्पत्ती आर्जन गरेर घरमा भित्र्याइयो भने त्यो सम्पत्तिले पिर्छ भन्ने मनोविज्ञान किरात राईहरुमा छ । किरात राईहरुमा कसम खाँदा प्रायः चुला छोएर नै कसम खाने/ख्वाउने चलन छ भने चुलालाई लत्याउन र त्यता फर्किएर थुक्नु हुँदैन भन्ने मान्यता पनि छ। अचानक चुला भाँचिए/हल्लिए त्यसको संकेत राम्रो होइन भन्ने मनोविज्ञान किरात राईहरुमा विद्यमान छ । यसर्थ किरात राईहरुमा विधमान संस्कृतीको केन्द्रविन्दु भनेको नै चुला हो । चुलाकै केन्द्रबिन्दुमा सम्पूर्ण संस्कार, संस्कृति र मनोविज्ञान निर्माण भएको देखिन्छ । चुलाले नै परिवार सञ्चालन गर्न र ब्यक्तिलाई अनुशासनमा रहन उत्प्रेरित गरिरहेको हुन्छ । चुला नभएसम्म किरात राईहरुको घरमा साँस्कृतिक-संस्कारजन्य कार्यहरु गर्न असम्भव छ । त्यसैले भन्न सकिन्छ, चुला नभएकाहरु किरात राई हुँदैनन् ।

शिव र पार्वती, पारुहाङ र सुम्निमा हुन् भन्ने भ्रम बारे

यस बर्षको स्वस्थानी व्रत सकिएको छ । नेपालका हिन्दु नारीहरुमा स्वस्थानीको ठूलो महत्व छ । खासगरी ग्रामिण भेगका हिन्दु नारीहरु एक महिनासम्म स्वस्थानीको व्रत बस्ने र हरेक दिन कथा श्रवण गर्ने गर्दछन् ।
स्वस्थानी व्रत कथाले शिव र पार्वतीको प्रेम सम्बन्धलाई केन्द्रमा राखेको छ । शिवलाई पति पाउनको निम्ति पार्वतीले गरेको त्याग- तपस्याको वर्णन र महादेवप्रति ऋषि पत्नीहरुको आकर्षण, जालान्धरसँग बिष्णुको युद्ध, "शिव ब्रम्हाण" को छलबाट आठ बर्षकी बालिका "गोमा" ले पाएको दु:ख, उनको छोरा "नवराज" ले प्राप्त गरेको लावण्य देशको राज्य, उनकी स्त्रीले स्वस्थानीको प्रसादलाई थु थु गर्दा आइलागेको विपद, बिछोडिएका "नाग-नगेनी" को पुनर्मिलन आदि जस्ता प्रशंगहरुले कथालाई रोचक बनाएको छ ।
स्वस्थानिको व्रत बस्दा र कथा सुन्दा मनोकामना पूरा हुने बिश्वास हिन्दुहरुमा छ । अविवाहिता हिन्दु नारीहरुले शिव जस्तै पति पाउन र विवाहिताहरुले पतिको दीर्घ जीवनको कामना गर्दै स्वस्थानीको व्रत बस्ने गर्दछन् ।

यहाँ स्वस्थानीको सम्पूर्ण कथा होइन किरातसँग जोडिएको प्रशंग बारे थोरै विमर्श गर्न गैरहेको छु । विमर्श गर्न यसकारण आवश्यक छ कि, किरातीहरुले आदिपूर्खाको रुपमा मान्ने पारुहाङ र सुम्निमा भनेकै शिव र पार्वती हुन् भन्ने एकप्रकारको भ्रम समाजमा छरिएको छ । स्वस्थानी व्रत कथाको प्रामाणिकता बारे बेग्लै बहस गर्न सकिन्छ तर यहाँ यही कथामै टेकेर शिव-पार्वती, पारुहाङ-सुम्निमा हुन् कि होइनन् भन्ने कुरामा केही विमर्श गरौं ।

स्वस्थानी व्रत कथा अनुसार लामो समयसम्म कैलासमा महादेव न आएपछि पार्वतीले ध्यान दृष्टीले हेर्दा महादेव त किरातीको भेष धारण गरेर किरातीहरुसँगै घुमिरहेको देख्छिन् तब पार्वती पनि किराती महिलाको भेषमा महादेव नजिक पुग्छन् । त्यो कुरा महादेवले थाहा पाउँछ । त्यसपछि दुवै जना किरातीकै भेषमा आनन्द लुट्दै केही समय ब्यथित गर्छन् र अन्ततः कैलास फर्कन्छन् ।

स्वस्थानी व्रत कथा अनुसार महादेव र पार्वतीले किरातीको भेष धारण गरेका हुन् अर्थात सक्कली होइन नक्कली किराती बनेका हुन् । कथाले नै सिधै भन्छ शिव र पार्वती किराती थिएनन् । अब बाँकी रह्यो नक्कल गरेको कुरा । नक्कल गर्नको लागि त्यो वस्तु वा ब्यक्ती अस्थित्वमा हुनैपर्छ । अर्थात किरातीहरु थिए र न शिव र पार्वतीले नक्कल गरेर किराती जस्तो बने । यसर्थ स्वस्थानी कथालाई सही नै मान्ने हो भने शिव-पार्वती कालभन्दा अगाडि बाटै यो धर्तिमा किरातीहरुको अस्थित्व थियो । अब किरातीहरुले सृष्टि कर्ता मानेका पारुहाङ र सुम्निमा कसरी शिव र पार्वती हुन सक्छन् ?

किराती मिथकहरुको खण्डन होला त्यो बेग्लै कुरो हो तर किराती दर्शन अनुसार पारुहाङ र सुम्निमा कुनै अलौकिक शक्ति होइनन् । पारुहाङ आकाश र सुम्निमा धर्तिको प्रतीक हुन् । आकाश र धर्तिको मेलपछि मात्रै पृथ्वीमा जीवन सम्भव भएको हो । त्यसैले पारुहाङ-सुम्निमालाई आफ्नो आदि पूर्खा मान्ने गर्छन् किरातीहरु ।
आस्थाहरु आ-आफ्नै हुन्छन् । आस्थाहरुसँग ती समुदायको जीवन दर्शन जोडिएको हुन्छ । त्यसले ती समुदायका ब्यक्तिहरुको स्वभाव लगायत अन्य कुराहरुमा पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । जस्तो प्रकृतिप्रति सधैं कृतज्ञ रहने किरातीहरु रुख काट्दा चोट लाउनु अगाडि रुखलाई ढोग्ने गर्छन् र रुख ढली सकेपछि फेदमा माटो लगाउने गर्छन् । ढलेको रुखको फेदमा माटो लगाउँदा पुनः रुखका बिरुवा पलाउँछ भन्ने मनोविज्ञान किरातीहरुमा छ ।

हिन्दु समाजमा किरातेश्वर महादेवको महत्व छ । किरातेश्वर महादेव भनेको किरातीको रुप लिएका महादेव हुन्, किराती महादेव होइनन् । यसर्थ पारुहाङ र सुम्निमाको बारेमा हिन्दु समाज अलिक प्रष्ट हुने कि ?
(नोट: महाभारत अन्तर्गको किराताअर्जुनीयमा समेत शिवले किरातीको भेष धारण गरेर अर्जुनसँग युद्ध गरेको प्रशंग छ । अर्जुनसँग युद्ध गर्ने किराती नभै किरातको भेषमा बदलिएका शिव हुन्)
विश्राम : किरातेश्वर माहादेवको पूजा/नमन गर्नु भनेको किरातको रुप धारण गरेको शीवको पूजा/नमन गर्नु हो,,,,किरातीको होइन ।

छाडी जाने मायालुको नाममा

बोबोरेम डाँडाको टुप्पोमा चढी
ढकमक्क तारा फुलेको आकाशबाट
सुटुक्क जून चोरेर तिम्रो चुल्ठो सजाउने सपना...
अधुरै रहे पनि
अपुरै भए पनि
छिन्तुकीभीरमा सेतै फुल्ने सुनगाभा छातिभरी खिलेर
साकेलामा सिली नाच पर्खिरहेछु सिम्मा
रातोलाई भाले रेटौंला
नमरे बाँचे भेटौंला
सोइसोइला हौ कुर्राहाहा ।

बाटोहरुले नै जुटाउँदो रहेछ
बाटोहरुले नै छुटाउँदो रहेछ
जुटाउने बाटो छोटो सायद खुसी जस्तै
छुटाउने बाटो लामो सायद पीडा जस्तै
जो तन्किदै तन्किदै जाँदोरहेछ
जो फन्किदै फन्किदै जाँदोरहेछ
गाउँबाट शहर
शहरबाट हङकङ
हङकङबाट यूके
त्यसपछि खै कता हो कता ।

सायद उता,
फुल्दैनन् होला बारीको कान्लामा आरुको फूल
उड्दैनन् होला आकाशमा कर्याङकुरुङको हुल
एउटा बन्द कोठा भित्र
गुड फ्राइडेको चियर्समा
सिनित्तै पिएर जिन्दगी
कहाँ रमाउन सकिन्छ र हौ सिम्मा ?
त्यसैले त लेखिपठाउँछौ स्टाटसमा
तीन तले घरको जोर बाँहा
ज्यान मात्रै यहाँ मन कहाँ
सोइसोइला हौ कुर्रा हा हा ।
जसरी लिम्चिम बेसींमा फुल्दैन
फुले पनि खाँट्टी सौन्दर्य खुल्दैन
उसैगरी तिम्रो ती इन्द्रेणी आकांक्षाहरु
डलरको बर्षादमा कहाँ फुल्छ र ?
लहरे पिपल वर झ्याम्म
मायाले गर्दा यहाँसम्म
सोइसोइला हौ कुर्राहाहा ।

उपचार पद्धति र अलौकिक शक्तिको भ्रम

करिब सढे चार बर्ष अगाडि मेरो निकट नाता पर्ने एक जना भाइ काठमाण्डौमा सिकिस्तै बिरामी भयो । विमार पनि ज्यादै अनौठो--ज्यान दुख्यो भन्दै जुरुक्क उचालिन्दै-पछारिन्दै गर्ने, केही समयपछि मान्छे बेहोस् । नाम चलेका सबै अस्पताल र नर्सिङ होममा चेकअप चल्यो । हाडजोर्नी र नशा सम्बन्धि विशेषज्ञ डा. उपेन्द्र देवकोटासम्मले जाँच गर्यो तर कुनै रोग पत्ता लागेन ।

विरामीको स्थिति नाजुक बनिरहेको थियो । विदेश लगेर उपचार गराउने क्षमता थिएन त्यसैले परिवार र हामी आफन्तहरु बिमारीलाई गाउँ ल्याउन बाध्य भयौं । दसैंको बेला मान्छेद्वारा ढाकरमा बोकिएर विमारी गाउँ आइपुग्यो । गाउँमा अस्पतालको नाममा सिटामोल पाउने उपस्वास्थ्य चौकीभन्दा अरु थिएनन् । आएकै दिनदेखि नछुङ (धामी) ले उकार गर्ने, चिन्ता बसेर कुलपित्रीसँग बल माग्ने, खड्गो काट्ने आदि कार्यहरु अगाडि बढ्यो । नभन्दै विमार बिस्तारै कम हुन थाल्यो । ज्यान दुख्यो भनेर छट्पटिए पनि बेहोस हुन बन्द भयो । केही समयको अन्तरालपछि ज्यान दुख्यो भन्दै छट्पटिने क्रम पनि ढिलो-ढिलो हुँदै जान थाल्यो । लगभग ६ महिनापछि ती भाइ पूर्णत: स्वस्थ भए । ऊ अहिले कोरियामा छ । कोरिया पुगेको पनि साढे दुई बर्ष बितिसक्यो । उसको ब्याथा हालसम्म बल्झिएको छैन । पूर्णत: स्वस्थ छ र काममा खटिरहेको छ ।
यो कुनै कथा होइन, सत्य घटना हो । गाउँ घरमा यस्ता घटना प्रशस्तै सुन्न र देख्न पाइन्छ । अस्पतालमा उपचार हुन नसकेका कयौं विरामीहरु गाउँघरमा धामीझाँक्रीले झारफुक गरेर निको भएको उदाहरणहरु छन् । तर यसोभन्दैमा धामीझाँक्रीको उपचार गर्ने पद्धति आधुनिक चिकित्साकोभन्दा उत्तम छ भन्न मैले खोजेको होइन । तर कतिपय रोगहरु यस्ता हुन्छन्, जो आधुनिक चिकित्साले भेउ पाउँदैन । हेर्दा शारीरिक समस्या जस्तो देखिए पनि समस्या मानशिक हुन्छ ।

हजारौं बर्ष अगाडिबाट धामीझाँक्रीले झारफुकद्वारा विरामीको उपचार गर्दै आएका छन् । आयूर्वेदिक चिकित्सा पद्धतिको बिकासपछि कतिपय धामीझाँक्रीले त्यसलाई पनि अपनाउँदै आए । आयूर्वेदिक पद्धति शारीरिक समस्यासँग सम्बन्धित छ भने झारफुक पद्धति विरामीको मनस्थितिसँग छ । धामीझाँक्रीद्वारा गरिने झारफुक झट्ट हेर्दा विरामीको शारीरिक समस्यामा केन्द्रीत भए जस्तो देखिए पनि त्यो सिधै मनोविज्ञानसँग जोडिने विषय हो । धामीझाँक्रीले झारफुक गरिदिएपछि ठिक हुन्छु भन्ने विश्वास विरामीमा पलाउन सक्नु नै मनोविज्ञानसँग जोडिएको विषय हो । जब विरामीमा आशाको सञ्चार हुन्छ तब घातक बाहेक अन्य रोगहरु सामान्य बन्दै जान्छ । तर प्राण नै लिने रोगहरुको उपचार धामीझाँक्री त के संसारका मैंहुँ भन्ने कसैले पनि ठिक पार्न सक्दैन । यदि कोही-कसैमा त्यो क्षमता भैदिएको भए मानिसको मृत्यू नै किन पो हुन्थ्यो र ?
सम्भवत: संसारमा सबभन्दा पुरानो उपचार विधि नै झारफुक हो । नेपालका आदिवासी र खस समुदायमा झारफुकको ठूलो प्रभाव छ । भारतमा केही हजार बर्ष पहिला स्थापित भएको ब्राह्मण संस्कृतिले कोटीहोम, रुद्री, श्रीमद्भागवत, गीता पाठ आदि विधिहरुलाई स्थापित गर्यो । यसैको जगमा पूजा, प्रार्थाना, योगा आदिको विकास भयो । हिन्दु भित्रको ब्रम्हाण संस्कृति पनि पूर्णत: मनोविज्ञानसँगै जोडिएको विषय हो । तर योगाले शारीरिक र मानशिक दुवैलाई मज्बुत बनाउन सहयोग पुर्याउँछ । त्यसैले पनि आधुनिक चिकित्सा पद्धतिले योगालाई स्वीकार गरेको देखिन्छ ।

आधुनिक चिकित्सा पद्धतिद्वारा गरिने शारीरिक उपचारमा पनि मनोविज्ञानको ठूलो महत्व छ । त्यसैले त भनिन्छ, विरामीको आधा रोग डाक्टर र नर्सको ब्यवहारमा भरपर्छ, बाँकी आधा रोग औषधिमा । यसर्थ भन्न सकिन्छ कि, धामीझाँक्रीले गर्ने झारफुक, ब्राम्हणले किताब पढेर गर्ने स्वस्ती-शान्ति, मन्दिर-मस्जिद-चर्च आदिमा गएर गरिने पूजा प्रार्थाना वा हेबेन्लीपाथले अपनाउदै आएको "आमस उपचार" (हिलिङ) यी सबै ब्यक्तिको मनोविज्ञानलाई सकारात्मक र मज्बुत बनाउन चालिने कदम हुन् । हरेक मानिसको मन भित्र पूर्खाहरुबाट हस्तान्तरण हुँदै आएको अन्धविश्वास गडेर बसेको छ र नै यी सबै पद्धतिहरु अस्थित्वमा छन् । फलामलाई काट्न फलाम नै चाहिन्छ भने झैं अन्धविश्वासबाट निर्मित समस्याहरुलाई समाधान गर्न अन्धविश्वास कै सहारा लिनु परेको उदाहरण हुन् यी । त्यसैले यी सबै पद्धतिहरुबाट मानिसलाई फाइदा पनि भईनै रहेको छ । तर यिनै पद्धतिहरुलाई कतिपयले ठगिखाने माध्यम पनि बनाएका छन् । कतिपय धामीझाँक्री, ब्राह्मण, पुजारी आदिले बर्षौं अगाडिबाट नहुने कुरालाई पनि हो भन्दै सर्वसाधारणलाई वसमा पारेर जीविकोपार्जन गर्दै आएका छन् भने पछिल्लोक्रममा इसाई पाष्टरहरुले धर्म परिवर्तनको प्रमुख आधार यसैलाई बनाउँदै आएका छन्। कमैले सुनेको हेबेन्ली पाथका प्रवर्तक भक्तकुमार राईले आफूलाई सुप्रिम मास्टर गड एञ्जल घोषणा गर्नुको पछाडि उनको आमस उपचार पद्धतिको पनि हात छ भन्नेकुरो बुझ्न आवश्यक छ ।
यो बहस यी सबै पद्धतिलाई नराम्रो हो भनेर घोषणा गर्नको लागि होइन । अपितु यी पद्धतिहरुबाट मानिसले पाएको लाभलाई अलौकिक शक्तिको कारण देखाएर आफूलाई सुप्रिम घोषणा गर्न खोज्ने प्रवृतिको विरुद्धमा भने हो । फेरि नबुझियोस् कि यो मास्टर गड एञ्जल उर्फ भक्त कुमार राईको विरुद्धमा मात्रै हो । अलौकिक शक्तिको हवाला दिंदै सर्वसाधरण मानिसमा सुप्रिम देखिन चाहने धामीझाँक्री, ब्रम्हाण, पुजारी, पाष्टर, भिक्षु सबैको विरुद्धमा हो ।

र, अन्त्यमा केही विरामीहरुलाई केही समयको लागि ठिक पार्ने ब्यक्ती सुप्रिम बन्छ भने आमाको गर्भभन्दा बाहिर टेस्ट्यूबबाट बच्चा जन्माउने, डिएनएबाट क्लोन निर्माण गर्ने डाक्टरहरुलाई के भन्ने ? एकपटक सुप्रिमको पछाडि जयजयकार गर्दै हिँड्नेहरुले सोंच्ने कि ?