नारथुङे लेखिनुको पछाडि...

मलेसिया आएर लेखिएको तेश्रो कविता ‘आण्डी नसिरुद्धिन’ २००५ को डिसेम्बर तिर श्रम साप्ताहिकमा प्रकाशित भयो र त्यही कवितासँगै नामको पछाडि नारथुङे जोडे मैले ।
‘नारथुङे’, किरात राई चाम्लिङ अन्र्तगतको ‘नारथुङ्छा’ पाछालाई बुझाउने शब्द हो । यो भन्दा पर यसको कुनै अर्थ छैन । तर किन लेखें भन्ने कुरोसँग केही विषय–वस्तु जोडिन्छ ।
धेरै अगाडि मेरो पूर्खाहरुको नाम ‘रिङावासी’, ‘हुतुमवासी’, ‘जैधरी’ आदि थियो । छेप्पा बाजे अर्थात जिजूबाजेको नाममा ‘वीर’ जोडिएर पछि ‘जल्लवीर’ भए । बाजेको नाममा ‘मान’ जोडिएर ‘अजपमान’ हुनु भयो । बुवामा आइपुग्दा त ‘देवी’ को पछाडि ‘वहादुर’ जोडिएर ‘देवीवहादुर’ र मचाँहि कथित स्वर्गको राजा ‘इन्द्र’ तर कुमारै अर्थात ‘इन्द्रकुमार’ ।
मेरो नाम ‘इन्द्रकुमार’ हुनुको पछाडि पनि केही रोचक प्रसंग छ । म जन्मिएपछि महिना, दिन, बार, समय, जन्मिन्दाको अवस्था र साल–नालसँग अलग हुँदा प्रयोग गरिएको हतियार आदिको हुलिया सहित उसबेला कहलिएको पण्डित ‘पुष्पे बाहुन’ ले टिपेर लगेपछि चिना बनाई दिएछन् र चिनामा लेखिएछ मेरो नाम—‘रुद्र’ । मेरी आमा अनपढ फेरि संस्कृत शब्द ‘रुद्र’ लाई सहजरुपमा उच्चारण गर्न किरातीहरुलाई कहाँ सजिलो हुन्छ र ? ‘पुष्पे बाहुन’ ले नाम सुनाएर गएको केही समयपछि नै आमाले बिर्सनु भएछ । पछि गुन्दा–गुन्दा त ‘रुद्र’ बाट म ‘इन्द्र’ तिर पो परिवर्तन भएछु ।
पोखराको दश वर्षे बसाईमा आदिवासी जनजाति संगठनमा आवद्ध हुनु र आन्दोलनमा सामेल हुन पाउनु जीवनको अर्को मोड थियो । त्यस क्रममा आदिवासी जनजाति अगुवाहरु डा. कृष्ण भट्टचन, प्रा. बालकृष्ण माबुहाङहरुसँग जमकाभेट हुने र उहाँहरुको विचारहरु सुन्ने प्रशस्तै अवसर पाईयो । विषेशः गरी डा. भट्टचनको बोली अलिक छुच्चो, दायाँ–बाँया नहेरी बाहुनलाई प्याच्च गाली गरि हाल्ने । माबुहाङ भद्र तर सत्य कुरा बोल्न नडाराउँने । दुवै जनाको बारेमा बाहुन–क्षत्री समुदायमा चर्चा हुन्थ्यो । चर्चा हुँदा विशेषगरी उहाँहरुको नाम नै आउँथ्यो । नामचाहिँ हिन्दुहरुकै देवता ‘कृष्ण’ को छ, तर विरोध फेरि हिन्दु कै गर्छ.....आदि..ईत्यादी । यसो फर्किएर हेर्दा त म पनि पो ‘इन्द्र’ रहेछु...स्वर्गको राजा, कस्तो अचम्म ! यो प्रशंग यहाँ किन उठाएको हुँ भने यो देशका आदिवासीहरुको नाम कसरी हिन्दुकृत भयो भन्ने उदाहरण मेरो पूर्खाहरु र म आफै हुँ । त्यसैले ‘इन्द्र’ नामसँग म झस्किरहें घरि नै घरि ।
सानैमा पनि यो नाम मलाई अलिक पच्दैन थ्यो । किनकी म फुच्चेलाई सबैले ‘इन्द्र’ भनेर बोलाउनुको साटो सिधै ‘इन्द्रे’ भन्ने । फेरि हाम्रो गाउँमा एउटा अलिक फटाहा–फटाहा टाइपको दाइको नाम पनि ‘इन्द्र’ थियो । ती फटाहा टाइपको दाइलाई सबैले यहि नाम लिएर गाली गर्दा आफैलाई गाली गरेको भान हुन्थ्यो । तर कुनै विकल्प थिएन यो नामबाट भाग्ने । पछि कक्षा चढ्दै जाँदा नेपाली किताबहरुमा साहित्यकारहरुले उपनाम पढ्न पाईयो... गोठाले, विकल, कदम, असिम, मविवि शाह, चाँदनी शाह आदि...आदि..। स्कूलमा लाईब्रेरी खुलेपछि त धेरै साहित्यकारहरुको उपनाम जान्न पाईयो, पुस्तक पढेर । यसैविच २०५६ सालको राजनीतिक परिवर्तन पछाडि उदयपुर तिरका एक जना किराती राई श्रष्टाले ‘वियोगी’ उपनाम जोडेर एक कविता संग्रह निकाले । त्यो कविता संग्रह हाम्रो स्कूलमा आइपुगेपछि समकालिन साथीहरुले आफ्नो नामको पछाडि ‘वियोगी’ जोड्न थाले । एक जना साथीले ‘विकल’ जोडे । मैले पनि अनायासै नामको पछाडि जोडिदिएँ ‘विकल्प’ ।
सायद ‘विकल्प’ उपनामसँग मेरो उत्ति मोह नभएर हुन सक्छ, रेडियो तिर विना उपनाम उपस्थित हुन थालें । उप नाम नजोडेरै धेरै जनालाई साथी बनाईयो, साइनो कार्यक्रम मार्फत । तर त्यसबेला त्यो समयका म जस्तै ठेट्नाहरुको मन–मस्तिष्कमा मज्जैले एउटा उपनाम कुँदिएको थियो—‘दिन दुःखी’ । तर यस्तो दुःख, पीडा झल्काउने उपनाम किन–किन मलाई पटक्कै मन नपर्ने । वामपन्थी विचारधाराको प्रभावले पनि हुन सक्छ, नाम–उपनाम जोशिलो होस् भन्ने लाग्थ्यो । हो, यस्तै बेला फेरि भेटाएँ एउटा शब्द ‘संकल्प’ र झुण्डाई हालें नामको पछाडि ।
पोखरामा पुगेपछि ‘संकल्प’ को अगाडि ‘शिशिर’ जोडियो र यहि नामले पत्र–पत्रिकामा कविताहरु लेखिरहें । प्रतियोगिता र साहित्य श्रृङ्खलाहरुमा पनि यहि नाममा कविताहरु बोकेर उभिएँ । तर आफै सञ्चारकर्मी भएर पत्रिका र एफ.एम. मा काम गर्न थालेपछि र विभिन्न संघ–संस्थाहरुमा आवद्ध हुँदा वास्तविक नामै अगाडि सारें तब ‘शिशिर संकल्प’ ओझेलमा पर्यो । परन्तु आफै कार्यरत पत्रिकामा साहित्यिक रचनाहरु प्रकाशित गर्दा भने ‘शिशिर संकल्प’ नै भइरहें । त्यसबेला राजनीतिक लेखहरु ‘शिशिर’ उपनामले पनि थुप्रै लेखियो । एक पटक नारी दिवसको अवसरमा महिला सम्बन्धि लेख नभएर आफै लेखेको छु र महिलाकै नामबाट प्रकाशित भएको छ, तर त्यो नाम भने भुलें यतिबेला ।
मलेसिया आईसकेपछि पनि पोखरा फोवियाले छोडेन । वास्तविक नामसँग जोडिएको नामसुवासलाई फाल्न मन लागेन तर । ‘इन्द्र’ को पछाडि ‘राई’ धेरैको थियो । म छुट्टै हुन चाहन्थे । अविवाहितको अर्थ दिने ‘कुमार’ लाई जाँडले भरेको डबकीमा पौडिखेलिरहेको झिंगालाई जस्तै टिपी आफालेर ‘इन्द्र’ को पछाडि उपयुक्त उपनाम खोज्न थालें । यस्तै बेला आफ्नै पाछा (थर) सम्झिएँ ।
‘नारथुङ्छा’, किरात चाम्लिङहरु राईहरुका धेरै पाछा मध्ये एउटा पाछा । सामान्यतः ‘नारथोंछा’ भनिन्छ । तर किरात चाम्लिङ राई सम्बन्धि खोज–अनुसन्धान गरेर लेख्नेहरुले यो पाछाको कतै उल्लेख गरेका छैनन् । डा. स्वामी प्रपन्नाचार्यदेखि गोपाल किरातीसम्मको पाछा अध्ययनमा ‘नारथुङ्छा’ अटाएको छैन । यसो हुनुको कारण ‘नारथुङ्छा’ हरु कुनै माथिल्लो तहमा नपुग्नु र संख्यात्मक रुपमा कम हुनु पनि हो । ‘नारथुृङ्छा’ हरुको मूल थलो खोटाङको इन्द्राणी पोखरी र सिम्पानीमा दर्जन घर–परिवारभन्दा बढी छैन । मूल थलोबाट पछि बसाइँ गएकाहरुको उदयपुर, सुनसरी, मोरङ र काठमाण्डौ तिर केही घर भेटिन्छन् । तर धेरै समय अगाडि खोटाङबाटै गएका ‘नारथुङ्छा’ हरु पाँचथरको च्याङथापु र झापाको झिलझिलेमा सय–डेढसय घर भन्दा बढि विस्तार भएका छन् । परन्तु अध्ययन अनुसन्धान गर्नेले पूख्र्यौली थलोलाई नै आधार मान्दा पाँचथर र झापा तिर नजर पुगेन । खोटाङको दर्जन घरहरुमा उनीहरु आइपुगेनन् । त्यसैले ‘नारथुङ्छा’ भएर पनि लिखतमा कतै नदेखिएपछि नामको पछाडि पाछा झुण्ड्याउनु उचित लाग्यो । तर ‘इन्द्र’ पछाडि ‘नारथुङ्छा’ लेख्दा–उच्चारणमा कता–कता मिठास नआएपछि ‘नारथुङे’ बनाई दिएँ ।
‘नारथुङे’ लेख्नुको पछाडि पूर्खेउली बिरासतलाई मर्न नदिनु पनि हो । कुनै बेला हजारौं विगाह जमिनका अधिपति र पछि ‘राई’ पगरी चलाएका ‘नारथुङछा’ हरु पछिल्लो क्रममा झण्डै सुकुम्बासी बन्ने अवस्थामा आइपुग्नु मेरो लागि लज्जाको विषय त थियो नै तर केही गर्नु पर्छ भन्ने भावना त्यहीबाट विकास भएर आएको थियो । विशेषगरि तात्कालिन जिल्ला पञ्चायत खोटाङका पूर्व सभापति बृषवहादुर राईले मेरो जिजू बाजे र बाजेको तकझक बारे सुनाएका कथा र दिएका अर्तिले मलाई घच्घचाई रहेको थियो । त्यसैले केही राम्रै काम गर्ने हो भने किन पूर्खाहरुको विरासतसँगै नजोडिने भन्ने कुराले थप प्रेरणा दिएपछि आनकानी नगरी नामको पछाडि लेखिदिएँ ‘नारथुङे‘ ।