भाषा थरी–थरीका.............

सन् २००५/परदेश लाग्नु—पैशा कमाउनु मात्रै होइन थुप्रै अनुभव र अनुभूतिहरु आर्जन गर्नु पनि हो । कहिल्यै नदेखेका, नभेटेका र नपढिएका मानिसहरुसँग भेटेर, बोलेर उनीहरुको भावना बुझ्न पाउनुको महत्व पैशाको भन्दा धेरै छ÷हुँदो रहेछ । जतिबेला म मलेसिया आँए, त्यसबेला लाग्थ्यो मैले जम्मै कुरा गुमाएँ, पैशाको लागि । तर यर्थात त्यसो रहेन छ, स्कूल र कलेजमा पढ्दै नपढेको पाठ पो पढ्न आएको रहेछु म त ।
म अँग्रेजीको अलिक कमजोर विद्यार्थी तर मागी खान र सामान्य सोधी–खोजी गर्न समस्या थिएन/छैन । अपितुः मलेसिया आएपछि थाहा भयो, मेरो गरिब अँग्रेजीको यहाँ काम रहेनछ । कम्पनीमा काम लगाउनेदेखि सँगै काम गर्नेहरुलाई अंग्रेजी भैंसी बराबर, पसलतिर गयो उस्तै । अनि सिक्नै पर्ने वाध्यता आइलाग्यो, मलेसियाको सरकारी भाषा मलायू ।
पुराना नेपाली साथीहरु स्थानीयहरुसँग दोहोरो बोल्थे भाषा मलायूमा । यसो सुन्यो उति बिरानो लाग्दैनन् शब्दहरु । मकान, मिनुम, पानस, सुजुक, मारी, सिनी, साना.......यी जम्मै कहिँ न कतै नेपाली भाषासँग मेल खाने शब्दहरु छन् । भाषा सम्बन्धी चासो झन् बढेर गयो । र, पुराना साथीहरुसँग सोधी खोजी गर्न थालें । एउटा अचम्मको संयोग—पोखरामा भेट भएका रोल्पा–रुकुम तिरका साथीहरुबाट खाम भाषा सिक्दा जसरी अश्लिल शब्द पहिला याद भएको थियो, यहाँ पनि त्यस्तै । नेपालमा त अश्लिल शब्द केटी मानिस वा आफूभन्दा ठूलाहरुको सामुन्ने बोल्न लजाइन्थ्यो तर यहाँ त ठूला भनिनेहरु र केटीहरु नै पो त्यस्ता शब्द बोल्न माहिर हुँदा रहेछन् ।
अवसर नै भन्नु पर्छ, मैले काम गर्ने डिपार्टमा केटीहरु नै धेरै । भाषा आउँदैन तर बोल्नै पर्ने बाध्यता । अश्लिलसँगै अरु आवश्यकीय शब्दहरु पनि कण्ठ हुन थाल्यो । भाषा मलायूमा प्रशस्तै संस्कृत शब्दहरु पनि मिसिएका रहेछन्.....जस्तै स्वामी, स्त्री आदि । सोधी खोजी गर्ने क्रममा किरात चाम्लिङ राईहरुको भाषाको एउटा शब्द जस्ताको तस्तै पाएँ....बुङा (फूल) । शब्दोच्चारणमा कुनै समस्या नहुने, शब्द र त्यसको बनोटलाई ध्यान दिने हो भने भाषा मलायू सिक्न त्यही गाह्रो रहेन छ भन्ने भेऊ केही दिनमै पाएँ । नेपाली लगायत अन्य धेरै भाषाहरुमा कर्ता, कर्म, वचन, लिङ्ग, काल अनुरुप क्रिया निर्धारण हुन्छ तर भाषा मलायूमा क्रिया त उही पो । नेपाली भाषामा ‘खानु’ क्रिया अवस्था अनुसार—खाऊ, खा, खानुहोस्, खाइबक्स्योस्, खाँए, खान्छु, खाएको थिएँ, खाने छु, खाने थिएँ, खानु हुन्छ,.........कति हो कति तर भाषा मलायूमा ‘मकान’ भने पछि सक्कियो । सुडा मकान, मकान डुलु, बुलुम मकान, माहु मकान.......। शब्द कण्ठ गरेपछि बोल्न त्यही गाह्रो लागेन, एक महिना भित्रै सामान्य भाषा सिकियो....र, कति केटीहरुलाई ठट्टैमा भनियो ‘आकु चिन्टा पाडामु’ ।
हामीसँग काम गर्नेहरु इन्डियन मूलका तामिल भाषी मलेसियनहरु पनि प्रशस्तै थिए । मलायूपछि तामिल भाषा प्रति पनि ध्यान दिइयो तर सिक्न त के शब्द उच्चारण गर्न पनि आएन । जिब्रोको टुप्पोलाई बटार–बुटुर पारेर बोल्नु पर्ने, सिक्न ज्यादै गह्रो । केही महिना काम गर्न आएकी तामिल मूलकी एक मलेसियन तरुनीलाई जिस्काउन कै लागि एउटा वाक्यांश भने सिकिएछ...‘नान ओन्णेइ काडली क्रेन’ ।
अक्सर चिनीयाँ मूलका मलेसियनहरु, सामान्य कामदारको रुपमा कम्पनीहरुमा भेटिन मुस्किलै पर्छ । तर म काम गर्ने कम्पनीमा ढल्कदो उमेरका दुई चिनीयाँ भाषी केटीहरु पनि थिए, एक जना लाइन लिडर अर्को साधरण कामदार । अनुहार मिल्ने भएकोले उनीहरु शुरुबाटै झ्याम्मिए मसँग । दुवै जनासँग चिनियाँ भाषाको बारेमा पनि सोधी खोजी गरियो । विशेषतः किरात चाम्लिङ राई भाषाको अङ्क गणना र चिनिया भाषाको अङ्क गणनामा धेरै मिल्दो...चाम्लिङहरुको इ, हा, सिम, तु, ङा...(एक, दुई, तीन, चार, पाँच) चिनियाँहरुको पनि इ, आ,...,..., ङा । मलाई लाग्यो चिनियाँ भाषा भित्र पस्ने हो भने धेरै शब्दहरु मिल्दा जुल्दा भेटिन्छन् चाम्लिङ भाषासँग, तर पसिएन गहिराई तिर ।
निक्कै पछि म कार्यरत कम्पनीमा म्यान्मारका ठिटीहरु आइपुगे । जुन्ता सरकारको आँखाको कसिङ्गर, शान्ति नोवेल पुरस्कारले सम्मानित, विश्व चर्चित नेतृ आङ सान सुचीकी छोरीहरु सँगको त्यो भेट स्मरणीय नै छ । मङ्गोलियन अनुहारका ती ठिटीहरु गाउँ घरकै दिदी–बहिनीहरु झैं लागे र सहजै प्रेम प्रणयका शब्दजालहरु फालियो पनि । भिन्न देश, भिन्न परिवेश, भिन्न भाषा–संस्कृति र भिन्न अनुहारका मानिसहरु बीच म लगायत केही साथीहरुलाई उनीहरुले पनि आफ्नै घर गाउँले दाजु–भाइ ठाने होलान् र त केही दिनमै सम्बन्धले गहिरो रुप लियो । म्यानमारमा रहेका नेपालीहरुको अवस्था, जुन्ता सरकारको क्रुरता, सूचीको लोकप्रियतासँगै चाड–पर्व, रिती–रिवाज र भाषा–संस्कृतिको बारेमा सोध खोज गरियो । धेरै कुराहरुमा असमानता हुँदा हुँदै पनि मेरो मातृभाषा (किरात राई चाम्लिङ) सँग उनीहरुको केही शब्द मिल्ने रहेछ । खासगरि अङ्क गणना र ‘मि’, ‘वा’, ‘सुङ’ जस्ता शब्दहरुमा धेरै समानता पाएँ ।
मलेसियामा थुप्रै भियतनामिजहरु भेटिन्छन् । अनुहार ठ्याक्कै राई–लिम्बुको जस्तै र उचाईमा पनि समानता । तर अचम्म ! जति पनि भियतनामिजहरुलाई भेटें अंग्रेजीको ‘अ’ पनि नआउने । र, अर्को अचम्म—मलेसिया बसेको पाँच वर्षसम्म, मैले एक महिनामा सिकेको जति पनि नजान्ने भाषा मलायू । कतै जाँदा सामुन्ने सिटमा भियतनामिज आएर बस्यो भने हाई हेल्लो भन्न पनि समस्या । अझ तरुनी नै छेउमा आएर बसिन् भने मनले बोल्नु हुट्हुटी लाउँछ, बोल्यो—बुझिन भनेर मुन्टो हल्लाउँछ...कति नमज्जा ।
भाषाको दृष्टिले हर्ने हो भने नेपाल विश्वकै धनी देश । नेपालको भूगोल सानो भए पनि सयभन्दा बढी भाषा अझै कहीँ न कतै जीवित हुनु ठट्टाको कुरो होइन । भूगोलको दृष्टीले मलेसिया नेपालभन्दा केही ठूलो मात्र तर यहाँ त्यती धेरै भाषाहरु छैनन् । मलायू, चिनियाँ, तामिल पछि केही स्थानीय भाषाहरु यहाँ जिवित छन् । नेपालमा राष्ट्र भाषा नेपाली पूर्वबाट जति पश्चिम लाग्यो त्यति नै नौला शब्द, लवज र वाक्यांशहरु सुन्न पाईन्छ । पूर्व झापाको मान्छे पश्चिमको बैतडी र दार्चुला पुग्दा यही नेपाली भाषा बुझ्नै नसक्ने भई सकेको हुन्छ । नेपाली भाषाको उत्पत्ति पश्चिमकै सिञ्जा उपत्यकामा भए पनि यसको महत्वपूर्ण विकास पूर्वमा आएर भएको छ । त्यसैले नेपाली भाषाको लेख्य रुपमा पूर्वेली भाषाले मान्यता पाएको छ । मलेसियामा पनि भाषा मलायू विभिन्न राज्यमा केही फरक हुँदो रहेछ । उच्चारण र शब्द दुवैमा सामान्य फरक तर बुझ्नमा भने समस्या नभएको ।
डा. सन्यात् सेनले पुरानो राजतन्त्र फालेर चीनमा गणतन्त्र स्थापना गरेपछि भागेका केही चिनियाँहरु र पछि माओत्सेतुङको नेतृत्वमा नयाँ जनवादी क्रान्ती सम्पन्न भएपछि देश छोडेका चिनियाँहरु विभिन्न देश हुँदै मलेसिया छिरेको विट्रिस कालिन समयमा नै हो । तामिल भाषी इन्डियनहरुलाई त विट्रिसले नै मलेसियामा लिएर आएका हुन् । तर दुवै समूहले आफ्नो भाषा र संस्कृतिलाई मज्जैले जोगाएर राखेका छन् । चिनियाँ मूलका मलेसियन नागरिकहरु आपसमा भेट्दा कहिल्यै अरु भाषा बोलेको मैले सुनेको छैन । बरु तामिल भाषीहरुले आपसमा भेट हुँदा तामिलसँगै अंग्रेजी बोलेको सुन्न सकिन्छ । वास्तवमै भाषा र संस्कृति प्रतिको माया र सरकारले दिएको स्वतन्त्रता एवं सहयोगको कारण चिनिया मूल र तामिल भाषी मलेसियन नागरिकहरुले आफ्नो भाषा संस्कृतिलाई बचाई रहन सफल भएका छन् ।
मलेसियामा भाषा र संस्कृति हराएका त नेपालीहरु पो छन् । म्यानमार (बर्मा), थाइल्याण्ड हुँदै उहिल्यै मलेसिया छिरेका र विट्रिस सेनामा कार्यरत हुँदा यतै बसेका रैथाने नेपाली (गोर्खाली) हरु पढ्न त जान्दै जान्दैनन्, बोल्न पनि पूरानो पुस्ताले अलिअलि मात्र । बरु धेरै मलायू, तामिल, इन्डोनेशियन र फिलिपिनोहरुले नेपाली अश्लिल÷शलिल शब्द सिकिसकेका छन् । उता नेपालमा भने गाउँ–गाउँमा मलायू भाषा जान्नेहरुको जमात थपिन्दैछ । नेपालीहरु मलेसिया आउने क्रम अझै एक दशक रहने हो भने नेपालमा हिन्दी र अंग्रेजीभन्दा बढी मलायू बोल्नेहरु भेटिए आश्चर्य मान्नु पर्ने छैन ।