साकेला, सिली र स्यामुना संस्कृति

सिन्कौली सेउली भाँचौंला
साकेला सिली नाचौंला
सोइसोइला हौ कुर्र हा हा
किरात राईहरुको सांस्कृतिक पर्व साकेलाको अवसरमा सिली नाच्दै गाइने गीतको एक अंश हो माथिको दुई हरफ । यस लेखमा साकेला र सिली के हो भन्ने विषयमा थोरै प्रष्ट पार्न गइरहेको छु ।
साकेलालाई सबै किरात राईहरुले श्रद्धाका साथ मान्ने गर्दछन् । विशेषतः मंशिर पूर्णिमा र वैशाक पूर्णिमापछिको केही दिन साकेला पूज्ने र सिली नाच्ने चलन किरात राईहरुमा छ । तर केही किरात राईहरुले अघिपछि पनि साकेला पुज्ने र सिली नाच्ने गर्दछन् । थरै पिच्छे आ–आफ्नै भाषा भएका किरात राईहरुले साकेलालाई पनि आ–आफ्नै नामले पुकार्छन् । जस्तो साकेला, साकेवा, साकला, साखला सान्केवा, साकेन्वा, तोष, तोषी, वास, सेग्रो... आदि । तर सबै थरीका किरात राईहरुले यो चाड मान्ने हुनाले साकेला सबै किरात राईहरुको साझा पर्व हो भन्न सकिन्छ ।
साकेला पर्वमा किरात राईहरुले सिली नाच्ने गर्दछन् । सिली विभिन्न प्रकारको हुन्छ । यहि सिलीलाई साकेला नाच भन्ने चलन अचेल छ । तर साकेला र सिली फरक कुरा हुन् । यसको चर्चा पछि गरिने छ ।
साकेलाको उत्पत्ति सम्बन्धि विभिन्न मिथकहरु छन् । श्रृष्टिकर्ता पारुहाङ र सुम्निमाले नै साकेला मान्न र सिली नाच्न सिकाएको भन्ने कथन पनि छ । हेछाकुप्पा र उनका चेलीहरु तोयामा र खियामाले पहिलो पटक सिली नाचेको र उनीहरुबाटै सिलीको शुरुवात भएको भन्ने किरात राईहरुमा प्रचलिन एक मिथकमा पाइन्छ । यस्तै एक मिथकले किराती राजा "बुद्धहाङ" र उनकी चेली "सोइसोइला" सँग साकेला र सिलीको साइनो जोड्छ । विगत वर्षहरुमा जस्तै चेली सोइसाईलाले माइति बुद्धहाङलाई दोलों (पगरी) लगाईदिने क्रममा अचनाक रजस्वला भएपछि लाजले सोइसोईला जङ्गल तिर भागिन् । तब भेला भएका आफन्तहरुले फर्केर दोलों (पगरी) लगाईदेउ सोइसोइला भनी पछाडि लागे तर सोइसोइला जंगलमै विलाईन्, फर्किनन् । टाउकोमा लगाईदिनु पर्ने दोंलो (पगरी) बुद्धहाङको काँधमा थियो । सो दोंलो जमिनमा खस्यो र तत्कालै शिलामा परिणत भयो । त्यही शिला नै साकेला भएको र त्यहीबेला देखिनै साकेला मान्न र सिली नाच्न थालिएको भन्ने मिथकमा छ । अचेल पनि साकेलाको अवसरमा सिली नाच्दा ‘सोइसोइला हौ कुर्र हा हा’ भनेर गीत गाउने गरिन्छ । यो मिथकले साकेला र सिलीसँग केही सम्बन्ध राखे पनि बुद्धहाङ कहाँ र कुन समयका राजा थिए भनेर मिथकले भन्दैन । यसप्रकार साकेला र सिली नाच यहि बेलादेखि सुरु भएको हो भनेर भन्ने ठ्याक्कै आधार अहिलेसम्म फेला परेको छैन र भविश्यमा पनि फेला पर्ने सम्भावना कम छ ।
किरात राईहरुको रस्ती–वस्तीमा साकेलाथानहरु र साकेला सम्बन्धि कथाहरु प्रसस्तै भेट्न र सुन्न पाइन्छ । उत्पतिका कथाहरु फरक भए पनि साकेला मान्ने समय र साकेलासँग राखिने अपेक्षामा कुनै भिन्नता छैन । वैशाकपूर्णिमामा अन्नबाली लगाउने समय भयो, समयमै पानी परोस्, अन्नबाली राम्रोसँग लाउन पाउँ, किराफट्याङ्ग्रा र जिवजन्तुले अन्नबाली नष्ट नगरिदेओस्, प्राकृतिक प्रकोप नहोस् भनेर साकेलासँग बल मागिन्छ । मंशिरमा अन्नबालीहरु राम्रोसँग उत्पादन भयो, प्रकृति अनुकूल भएको हुनाले सबैले अन्नबाली घरमा भित्र्यायौं, अन्नबालीमा सह रहोस्, यसलाई अब प्रयोग गर्दैछौं–अन्नबाली प्रयोग गर्दा कुनै शारीरिक अस्वस्थता आई नलागोस् भन्दै साकेलालाई नयाँबालीहरु चढाईन्छ । कतै–कतै वैसाके पूर्णिमामा मात्र साकेला पुज्ने चलन छ भने कुनै–कुनै राईहरुमा वैसाके र मंशिरे पूर्णिमासँगै माघ, चैत्र, असार र भदौमा समेत साकेलाको पूजा गरी सिली नाच्ने चलन छ । यी माथिका उदाहरण हेर्दा साकेला पुज्नुको अर्थ प्रकृतिलाई खुसी तुल्याउनु हो भन्ने देखिन्छ भने यसको सम्बन्ध कृषिसँग प्रत्यक्ष जोडिएको छ । वैसाक पूर्णिमा पछि अर्थात उभैलीको बेला धेरै जसो किरात राईहरुले घर–घरमा पितृ पूजा समेत गर्ने गर्दछन् । पितृ पूजामा समेत नयाँ अन्नको बोटहरु चढाउने गरिन्छ र सिली समेत नाचिन्छ । पितृ पूजा गर्नुलाई साकेला भनिन्दैन, यसलाई विभिन्न थरी राईहरुले आ–आफ्नै भाषामा आ–आफ्नै नामले सम्बोधन गर्ने गर्दछन् (चाम्लिङहरुले हुइलुङ भन्छन्) । तर पितृपूजाको अर्थ आ–आफ्ना पितृहरुलाई सम्झनु र उनीहरुको नाममा अन्नबाली अर्पण गर्नु हो । पितृ पूजाको अवसरमा समेत सिली नाचिने हुनाले साकेलामा नाचिने नाच साकेला नाच नभई ‘सिली’ हो भनेर भन्न सकिन्छ । अझ सिली त छोरीलाई चुल्हाबाट निकाल्दा, बुहारी भित्र्याउँदा, नयाँ चुला गाड्दा, नयाँ घरको धुरी मार्दा समेत नाचिने र यी अवसरहरुमा साकेला निकाल्ने र साकेला पुज्ने कुनै काम नगरिने भएकोले साकेला र सिली अलग हो भनेर ठोकुवा गर्न सकिन्छ । सजिलो तरिकाले भन्दा साकेला-प्रकृतिको संकेत र सिली-नाच अर्थात नाच्ने तरिका हो ।
साकेला, किरात राईहरुको धामीले निकाल्ने गर्दछन् । साकेला निस्किने संकेत धामीलाई सपनामा वा धामीबस्दा मिल्ने विज्ञहरु बताउँछन् । साकेला निकाल्दा शुभ वा अशुभ के हुन्छ भनि धामीले नै खुट्याउँछ । साकेला निकाल्दा राम्रो हुने भए वैसाक पूर्णिमा वा मंसिर पूर्णिमादेखि औंशीको बीचमा शुभदिन हेरेर निकालिन्छ । साकेला निकाल्दा धामीसँगै बुढापाकाहरुको पनि विशेष भूमिका हुन्छ । साकेला पानी, हावा र जमिनमा हुन्छ भनिन्छ । तर धेरै ठाउँमा जमिनबाटै साकेला निकालिएको कथा गाउँघरमा सुनिन्छ । साकेला रहेको ठाउँ धामीले निश्चित गरेपछि सो ठाउँमा खन्दा अण्डाकारको दुई वा दुईभन्दा बढी ढुङ्गा निस्किन्छ । निस्किएको साकेलाको रङ्ग हेरेर धामीले भविश्यवाणी गर्दछन् । साकेलाको रङ्ग सेतो, खैरो र कालो हुन्छ भनिन्छ । सेतो शुभको प्रतिक हो भने कालोलाई अशुभ मानिन्छ । कतिपय किरात राईहरुको थातथलोमा कालो साकेला निस्किएपछि साकेला धामीको सोही वर्ष वा केही वर्षपछि मृत्यू भएको कथाहरु प्रसस्तै सुन्न पाइन्छ । यस प्रकार साकेलालाई प्रकृतिको संकेत हो भन्न सकिन्छ ।
साकेलालाई किरात राईहरुभन्दा बाहेकका जातिहरुले चण्डी भन्दै आएकाछन् । किरात राई लगायत अन्य जातिका लेखकहरुले सिलीलाई धेरै ठाउँमा चण्डी नाच भनेर लेखेको हामी पाउँछौं । तर साकेला-चण्डी होइन र सिली-चण्डीनाच हुनै सक्दैन भन्ने पंक्तिकारको दावी छ । ‘चण्डी’ हिन्दु धर्ममा (विषेशतः दशैसँग जोडिएको कथा) बर्णित एक देवी हुन् । जसको सहायताले महिशासुर दानवको बध गरेर देवताहरुको कल्याण गरिन्छ । हिन्दु धर्मशास्त्रमा देवताहरुभन्दा बढी शक्तिशालीको रुपमा चण्डीलाई उभ्याईएको छ । चण्डीलाई महादेव शिवकी अर्धाङ्गिनी पार्वतीको परिवर्तित रुप मानिन्छ । बेद र पुराणहरुमा महादेव शिवले किरातेश्वर र पार्वतीले किरातीनीको भेष धारण गरेको भन्ने उल्लेख छ । यही आधारमा पारुहाङ र सुम्निमालाई शिव र पार्वती कै अर्को रुप भनेर पनि भनिन्छ । तर सबैले ख्याल गर्नु पर्ने कुरो के हो भने किरात राईहरुले शक्ति प्राप्तीको लागि कुनै पनि देवताको पूजा गर्दैनन् । प्रकृति र पितृहरुको पूजा गर्ने किरात राईहरु सुख, शान्ति, सु–स्वास्थ्यको कामना मात्र गर्दछन् पूजा–आजामा । साकेला प्रकृतिको संकेत हो भनेर माथि भनि सकिएको छ । र, साकेलालाई हालसम्म न पुरुष पात्रमा कसैले उभ्याएको छ, न महिला पात्रनै साकेला हो भनेर कसैले भन्न सक्छ । साकेला कुनै लिङ्विशेष होइन, यो प्रकृतिको विशुद्घ संकेत हो । प्रकृतिको कुनै लिङ्ग हुँदैन । यस प्रकार शक्तिस्वरुपा चण्डी र प्रकृतिको संकेत साकेला कसरी एक हुन्छ ? बरु साकेलालाई कसरी चण्डी भनियो होला भन्ने कुरामा एकपटक ध्यानचाँहि पुर्याउन आवश्यक छ ।
नेपालका अधिकांश पात्रो वा क्यालेण्डरहरुमा वैदिक हिन्दु संस्कृतिका पर्व–उत्सव आदिलाई प्राथमिकतामा राखेर लेखिन्छ । बुद्धजयन्ति अर्थात वैशाक पूर्णिमालाई यी पात्रोहरुमा चण्डिपूर्णिमा भनेर लेखिन्दै आईएको छ । यही पूर्णिमाबाट शुरु हुने साकेला पर्वलाई किरात राईहरुको थातथलोमा बस्ने हिन्दु आर्य समुदायका मानिसहरुले चण्डी भनेको र यस अवसरमा नाचिने नाचलाई चण्डी नाच भनेको कुरोमा दुईमत छैन । आ–आफ्नै भाषा भएका राईहरुमा साकेलाको नाम पनि फरकफरक हुनुको कारणले अरुले भनिदिएको चण्डी नामले चाँडै लोकप्रियता पायो । तर यर्थाथता बुझेपछि अचेल साकेलालाई चण्डी र सिलीलाई चण्डी नाच होइन भन्न थालेका छन् स्वयं किरात राईहरु । यहाँ अर्को प्रश्न पनि उठ्न सक्छ, कि चण्डी पूर्णिमामा पश्चिमाञ्चल तिर हिन्दु आर्य र गुरुङ–मगरहरुले कोट पूजा र हात हतियारको पूजा समेत गर्दछन् । यता कतिपय किरात राईहरुले वैसाक पूर्णिमा पछाडि पितृ पूजा गर्दा हातहतियारको समेत पूजा गर्दछन् । तर हातहतियारको पूजा गर्नुको उद्देश्य भने फरक छ । पश्चिमाञ्चलतिरका हिन्दु आर्य र गुरुङ–मगरहरुले शक्ति प्राप्तीको उद्देश्यले कोट र हातहतियारको पूजा गर्दछन् भने किरात राईहरुले वैसाकपूर्णिमा पछाडि अन्नबाली लगाउने समय भयो, अब तिमीहरुलाई अन्नबाली लगाउने काममा प्रयोग गर्दैछौं, यसरी प्रयोग गर्दा चोटपटक नलागोस् भनी कामना गर्न हातहतियारको पूजा गर्ने हो । यसर्थ हातहतियारको पूजाको उद्देश्यले पनि साकेला र चण्डी एउटै होइन भन्ने प्रष्ट पार्छ ।
साकेला र पितृपूजाको समयमा नाचिने सिली (नाच) कति पुरानो हो यसै भन्न सकिन्न । तर नेपालका अन्य समुदायमा प्रचलित धेरै नाचहरु जस्तै सिली (नाच) पनि पुरानो हो भनेरचाँहि दावी गर्न सकिन्छ । सिली (नाच) पनि समयक्रमसँगै थपिन्दै र परिवर्तन हुँदै आएको आभाष हुन्छ । विशेषतः सिलीहरु चार प्रकारको हुने गरेको छ । श्रृष्टीका कथाहरु समेट्दै नाचिने सिली, पशुपंक्षिहरुको नक्कल गर्दै नाचिने शिली, अन्नबाली लाउनेदेखि उठाउनेसम्मको अभिनय गर्दै नाचिने सिली र श्रृङ्गार एवं मनोरञ्जनको अभिनय गर्दै नाचिने शिली । विशेषतः अघिल्लो दुई प्रकारका शिलीहरु खुट्टा प्रधान र पछिल्लो दुईप्रकारको शिलीहरु हात प्रधान हुन्छन् । यी चारप्रकारको शिलीहरु मध्ये श्रृष्टीका कथाहरु समेट्ने सिलीहरु बढी पुरानो हुन् र अन्य शिलीहरु समयक्रमसँगै थपिन्दै गएका हुन् भन्न कञ्जुस्याई गरिरहनु पर्दैन । यी चार प्रकारका शिलीहरु भित्र पनि विभिन्न प्रकारहरु हुन्छन् । किरात राईहरुको रस्ती–बस्तीतिर पसेर सोध्ने हो भने चार रात-चार दिनमा पनि सबै सिली नाचेर सकिन्दैन भन्छन् बुढापाकाहरु । साकेला र पितृ पुज्दा नाचिने सिली क्रमबद्घ हुनुपर्छ नत्र सिली टिप्ने (नाच्ने) अगुवा खस्छ भनिन्छ ।
सिली नाच्दा ढोल र झ्याम्टालाई बाजाको रुपमा तथा चौरी गाईको चमर, सिलीमी, खुर्पा, धनुषकाँड आदिलाई सहायक सामग्रीको रुपमा प्रयोग गरिन्छ । ढोल बजाउने तरिका पनि सबै किरात राईमा मिल्दैन । विशेषतः सिली नाच्दा सिली अनुसार ढोल बजाईन्छ । सिली नाच्दा सोई सोईला हौ कुर्र हा... हा.... भन्ने भाकामा गीत गाइन्छ र त्यसको अर्थ के हो भनेर माथि नै भनि सकिएको छ । यसको साथै ढोल बजाउँदै ढोलेहरु स्याब्बा...स्याब्बा...र, वाहुरे...वाहुरे समेत भन्नछन् । यी दुवैको अर्थ ‘राम्रो’ भनेको नै हो । तर गीत गाउँदा "सोई सोईला" सँगै ‘स्यामुना’ को लयमा पनि गाईन्छ । यी दुवै गीतहरुको लय फरक–फरक छ । स्यामुनाको खास अर्थ किरात राईहरुको कुनै पनि भाषामा छैन । तर यो ‘स्यामुमा’ को अप्रभंश हो भन्न सकिन्छ । किरात राईहरुले नमस्कार भन्दा सेवा, हौवासँगै ‘स्यामुमा’ पनि भन्ने गर्दछन् । यही स्यामुमाको अप्रभंश नै ‘स्यामुना’ हो ।
किरात राईहरुको महत्वपूर्ण साँस्कृतिक उत्सव साकेला र सिली नाचको बारेमा कमै खोज अनुसन्धान भएको छ । सिली नाच्ने लहर गाउँदेखी सहर र बिदेशसम्मै चले पनि खास सिलीहरु बिस्तारै हराउँदै गैरहेको छ । शिली अनुसारको ढोल बजाउन सक्ने सायद अब ज्यादै कम होलान् । हात र खुट्टा हल्लाउनु मात्रै सिली नाच्नु होइन । सिलीमा त सृष्टिका कथा देखि विभिन्न यूग र चरणको गाथा समेटिएका हुन्छन् । सिली नाच्न जानेर मात्रै पनि हुँदैन सिलीको अर्थ पनि थाहा हुनुपर्यो । देश सङ्घीयतामा जाँदैछ । सङ्घीय राज्यहरु पहिचानको आधारमा हुनुपर्छ भन्ने हामीहरु नै हौं । पहिचानको कडि संस्कृति पनि हो । त्यसैले साकेला र सिली नै असलीमा किरात राईहरुको साँस्कृतिक पहिचान हो
अत: साकेला र सिलीको बारेमा अझै धेरै खोजको आवश्यकता छ । किरात राई समुदायका बिद्वान अग्रजहरुको ध्यान यतातिर जाओस् । यो बर्षको उभैली साकेलामा यही कामना ।