पहिचानः बुझाईमा समस्या

  नेपाली काँग्रेस र एमालेका नेताहरुले हरेक दिन, हरेक ठाउँमा, नेपालमा १२६ जाति छ, ती सबैलाई जातीय राज्य दिन सकिन्दैन भनेर बोल्छन् । यहि कुरा पत्रपत्रिका, रेडियो–एफ.एम. र टेलिभिजनले समाचारमा हरेक दिन संप्रेशण गर्छन् । सर्वसाधरणले समाचार पढेर, सुनेर र हेरेर यहि बुझ्छन् कि, पहिचान भनेको जातीय राज्य बनाउनु हो । तर, जातीय राज्यको स्वरुप कस्तो हुन्छ भनेर काँग्रेस–एमालेका नेताहरुले कहिल्यै ब्याख्या–विश्लेषण गरेका छैनन्÷गर्न चाहँदैनन् ।
यसरी ब्याख्या–विश्लेषण नगर्नुको कारण उनीहरुले न बुझेर होइन । मज्जैले बुझेका छन् । तर ब्याख्या विश्लेषण गर्दै गयो भने अरुलाई सोझ्याएको औंला आफैतिर फर्कन्छ । किनकी काँग्रेस–एमालेले बनाउन खोजेको राज्य असली रुपमा एकल जातीय बर्चश्व कायम गरिराख्ने खालको छ । र, त्यो एकल जातीय बर्चश्व भनेको हाल कायम रहेको उच्च जातीय अहंकारग्रस्त पहाडे खस ब्रम्हाण–क्षत्रीको एकाधिकार युक्त राज्य हो । त्यसैले काँग्रेस र एमाले खासमा एकल जातीय राज्य कायम राखिराख्न चाहने पार्टीहरु हुन् ।
नेपालमा १२६ जाति, १०० भन्दा बढि भाषा, आधा दर्जन बढी धर्म र हरेक जातिको आ–आफ्नै संस्कृति छ । त्यसैले नेपाल बुहजातीय, बहुभाषिक, बहुसाँस्कृति र बहुधार्मिक मुलुक हो । र, अब बन्ने सङ्घीय राज्यहरु र सिङ्गो देश बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसाँस्कृति हुनुपर्छ ।
हामी पहिलोपल्ट सङ्घीय शासन प्रणालीको अभ्यास गर्दैछौं । सङ्घीयताको अर्थ राज्य टुक्राउनु गर्नु होइन, विभाजीत राज्य (भूगोल, जनता, संस्कृति) लाई एकिकृत पार्नु हो । यहाँ प्रश्न उठ्न सक्छ, के नपाल बिभाजित छ र एकिकरण गर्ने ? राज्य—भूगोलमात्र होइन, त्यस भूगोलमा अटाएका जात–जाति, भाषा, संस्कृति र इतिहास पनि हो । नेपाललाई भौगोलिक रुपमा दुईसय पचास बर्ष अगाडि नै शाह राजाहरुले एकिकरण गरिसकेका हुन् तर जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक रुपमा नेपाल अझै विभाजित छ । र, त्यही विभाजित राष्ट्रियतालाई एकिकरण गर्न सङ्घीयताको आवश्यकता परेको हो । तर विभाजित राष्ट्रियतालाई एकिकरण गर्न भूगोलकै विभाजनले मात्र सम्भव छैन । छरपष्ट राष्ट्रियताको पहिचानलाई स्थापित नगरी एकिकरण असम्भव छ । त्यसैले पहिचान प्रधान हो, सामथ्र्य सहायक हुन् भनिएको हो ।
के पहिचान भन्नले जाति मात्रै हो त ? पहिचान जाति मात्रै होइन—भाषा, संस्कृति, भूगोल, सामाजिक मनोविज्ञान र इतिहासको समष्टि रुप हो । मानिलिऔं किरात,—किरात एउटा जाति पनि हो तर त्योभन्दा बढि ऐतिहासिक भूमि, त्यहाँ विकास भएको भाषा, संस्कृति, सामाजिक मनोविज्ञान हो । ब्रम्हाण एउटै जात भए पनि कर्णालीका ब्रम्हाण र किरातभूमिको ब्रम्हाणमा धेरै अन्तर पाउन सकिन्छ । यसो हुनेको कारण के हो भने कर्णालीमा विकास भएको भाषा, संस्कृति, सामाजिक मान्यता, मनोविज्ञान र किरातभूमिमा विकास भएको भाषा, संस्कृति, सामाजिक मान्यता र मनोविज्ञान फरक छ । त्यसैले किरात भन्नासाथ किरातीको मात्र होइन त्यस भूगोलभित्र रहेका सबै जाति, भाषिक समुदाय, धार्मिक तथा सांस्कृतिक समूहको साझा मान्यता हो, राज्य हो । र, त्यो राज्यमा सबै जाति, भाषिक, साँस्कृतिक तथा धार्मिक समूह र सामूहिक मनोविज्ञान बोकेका सबै नागरिकहरुको बराबरी हक–अधिकार हुन्छ । अर्कोतिर राज्यको सिमाङ्कन गर्दा इतिहास, जातीय, भाषिक, साँस्कृतिक र साझा मनोविज्ञानको सघनतालाई टुक्राउनु वा यता–उता पार्नु हुँदैन । नेपालमा विगतमा राष्ट्रियतालाई विभिन्न बाहानामा छिन्नभिन्न बनाउन खोजिएकोले नै कुनै पनि जात, भाषिक तथा साँस्कृतिक समूहबीच कहिल्यै एकिकरण हुन सकेन । हरेक जात, भाषिक तथा साँस्कृतिक समूहले आपसमा शंका–उपशंका, बैमनश्यता, उँच–निचको भावना राखिरहे । प्रतिफल देशले शान्ति र अमनचयनको स्वास फेर्न पाएन भने विकासका बाटोहरु सधैं अवरुद्ध बनिरहे ।
राज्यको रुवरुप बहुल भए पनि नाम बहुल हुँदैन बरु साझा हुन्छ । १२६ जाति, १०० भन्दाबढि भाषा, प्रत्येक जातिको आ–आफ्नो संस्कृति, बेग्ला–बेग्लै सामाजिक मान्यता र फरक–फरक मनोविज्ञानमा टेकेर निर्माण भएको नेपाली पन नै नेपालको पहिचान हो । ‘नेपाल’, सबैको पहिचानलाई सम्बोधन गर्ने साझा नाम हो र नै सबैको लागि स्विकार्य भएको छ । यदि नाममा ‘बहु’ खोज्ने हो भने त जम्मै जाति, संस्कृति, भाषा, पहाड–पर्वत, खोला–नाला अनि अरु धेरै कुराहरु जोडिएर आउँछन् । नाममा के–के समेट्ने त ? यसप्रकार साझा के हो त्यही नाम स्थापित गर्ने हो÷हुने हो ।
अब प्रश्न उठ्छ ‘किरात’ कसरी साझा हुन्छ ? किरात त एउटा जाति हो र धर्म पनि । लिम्बु, तामाङ, नेवार, गुरुङ, मगर, थारु जम्मै जाति हुन् । मदेशी एउटा समूह हो । माथि नै भनिएको छ कि, किरात इतिहास हो, भूगोल हो र सामुहिक मनोविज्ञान पनि हो । त्यस्तै लिम्बूवान, तामाङसालिङ, नेवा, तमुवान, मगरात, थारुवान, खसान र मदेश इतिहास पनि हो, भूगोल पनि हो र सामूहिक मनोविज्ञान पनि । यी नामहरु अहिले स्थापित गरिएको नाम होइन, यो त हामीले धेरै पहिलाबाटै प्रयोग गर्दै, बोल्दै र सुन्दै आएका छौं । लिम्बुवान भन्नासाथ— त्यहाँको भूगोल, भाषा, संस्कृति, रहनसहन, चालचलन, आनिबानी, त्यहाँ मनाइने चाड–पर्व, खेती–बाली लगाउने तौरतरिका, खानाको परिकार आदिको स्पष्ट खाका हरेक मानिसको मष्तिस्कमा उत्रन्छ । हो, सामुहिक अर्थात साझा भनेको नै यही हो । त्यसैले त्यस भूगोलमा बस्ने सबैको साझा पहिचान भनेको लिम्बूवान हो । तर त्यही लिम्बुवानलाई ‘कोशी’ नाम दिंदा के कुनै स्पष्ट चित्र आउँछ त ? कोशी भन्नासाथ उही एउटा नदिको चित्र आउँछ अगाडि । त्यो नदिसँग न मानिस, न भाषा, न संस्कृति, न रहनसहन, न चालचलन, न आनिबानी केही जोडिएर आउँदैन । अनि कसरी कोशी साझा नाम बन्न सक्छ ?
माथि उल्लेखित बाहेक अरुको पहिचानचाँहि खै त ? प्रश्न यसरी पनि गर्न सकिन्छ । फेरि पनि भनौं पहिचान—जातसँगै भाषा, धर्म, संस्कृति, भेषभूषा, चालचलन, सामूहिक मनोविज्ञान आदि पनि हो । र, अब बन्ने राज्यहरुमा रहने सबै जाति, भाषिक–धार्मिक–साँस्कृतिक समूहको भाषा, धर्म, संस्कार र संस्कृतिलाई संरक्षण गर्न उनीहरु बाहुल्य रहेको ठाउँलाई स्वायत्त क्षेत्रहरु घोषणा गरेर विशेष कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने हो भने सबैको पहिचान स्वतः कायम हुँदैन र ?
दलित, खस क्षत्री–दशनामी–ठकुरी र पहाडी ब्रम्हाणहरु जो देशैभरि छरिएर रहेका जातिको पहिचानचाँहि के त ? यी मध्ये सामाजिक र साँस्कृतिक रुपमा धेरै पछाडि परेका दलितहरुको सामाजिक प्रतिष्ठालाई उकास्नको लागि अघिल्लो संविधान सभाको राज्य पुनः संरचना सुझाव आयोगले पेश गरेको गैर भौगोलिक प्रदेशको प्रस्तावलाई उपयुक्त ठान्न सकिन्छ । र, रह्यो खस क्षत्री–ठकुरी, दशनामी र पहाडी ब्रम्हाणको कुरा । वास्तवमा भन्ने हो भने सिङ्गो देशको पहिचान नै खस क्षत्री–ठकुरी, दशनामी र पहाडी ब्रम्हाणको पहिचान हो । नेपाली भन्नासाथ विश्वका मानिसको नजरमा खस क्षत्री–ठकुरी, दशनामी र पहाडी ब्रम्हाणकै चित्र उपस्थित हुन्छ । नेपाली भाषा भनेकै खस क्षत्री–ठकुरी, दशनामी र पहाडी ब्रम्हाणको भाषा हो । नेपाली संस्कृति भने कै खस क्षत्री–ठकुरी, दशनामी र पहाडी ब्रम्हाणको संस्कृति हो । आकाशमा धेरै भएको हुनाले ताराको नाम दिइएको हो, एक्लो सूर्य र चन्द्रमालाई नाम दिइरहनु पर्छ र ?