तीन चुल्हा र मुन्धुमी विश्वास

प्रत्येक किराती घर भित्र
बिना अर्थ उभिएका छैनन्
ढुङ्गाका तीन चुल्हा र,
वरिपरिका ढुङ्गे बाराहरु ।

आ-आफ्नो थाप्लो माथी
टेकाएर भाँडाको पीँध
भक्भकी उमाल्नु च्याँख्ला
र, तातो माडले पिल्सिएर लेघ्रै-लेघ्रा बन्नु
चुल्हाको सौन्दर्य होइन ।

न अगेनामा घुसारिएको दाउरालाई
आफ्नो काँधमा चढाएर
खरानीबाट अलिकति माथि उचाले पछि
हुरहुरी आगो बल्दा
आफ्नो अस्थित्व भेट्ने गर्छ ढुङ्गे बाराले ।

किराती घर भित्र उभिएका तीन चुल्हा
पक्कै ढुङ्गाकै हुन्-शंका छैन
तर ती ढुङ्गा होइनन्
किनकी,
ढुङ्गा हुनुको गुणलाई मुन्धुमले बाँधेर
उभ्याइएको छ जहाँ-
माखालुङ अर्थात आमापट्टीका पूर्खाहरु
पाखालुङ अर्थात बाउपट्टीका पूर्खाहरु
साम्बेलुङ अर्थात छोरी-चेली-कुटुम्बपट्टीका पूर्खाहरु
जसलाई घेरेर तोरोलुङले
सिंगो मानव सभ्यता
दायालुङमा हाजिर छ ।

मिथक :
हरेक किरातीको घरमा आफ्नै किसिमको अगेना हुन्छ । अगेनामा तीनवटा ढुङ्गाको चुल्हा गाडिएको हुन्छ । तीनै वटा चुल्हा र सिङ्गो अगेनालाई फेरि ढुङ्गाकै बारा हालिएको हुन्छ ।
तीनवटा चुल्हा मध्ये एउटा मूल चुल्हा हुन्छ । जसलाई "पाखालुङ" भनिन्छ । जसको अर्थ बाऊपट्टिका पूर्खाहरुको प्रतीक मानिन्छ ।
त्यसैगरी अर्कोलाई "माखालुङ" भनिन्छ । "माखालुङ",,, आमापट्टीको पूर्खाहरुको प्रतीक हो ।
र, तेश्रो चुल्होलाई "साम्बेलुङ" भनिन्छ । "साम्बेलुङ" ले छोरी-चेली, कुटुम्बपट्टीको पूर्खाहरुको प्रतीक हो ।
यी तिनै चुल्हो र अगेनालाई घेरेर ढुङ्गाकै बारा लगाइएको हुन्छ जसलाई "तोरोलुङ" भनिन्छ । यसले आमापट्टि, बाउपट्टि, छोरीचेली र कुलकुटुम्बपट्टिका पूर्खाहरुलाई एउटै घेरोमा राखेर सबै पूजनीय छन्, कोही पनि पराई होइनन् भन्ने मनोविज्ञानमा किरातीहरुमा यूगौंदेखि भर्दै आएको छ ।
अर्थात सारा मानव सभ्यताका गाथा,,, तीन चुल्हामा उपलब्ध छ भन्ने बिश्वास मुन्धुम (किरातीहरुको मौलिक दर्शन) ले किरातीहरुलाई दिंदै आएको छ ।